مارچوبه خشک ؛ هلیون

در فرهنگ دهخدا و در اکثر منابع طب‌ سنتی هلیون را مترادف با مارچوبه آورده اند  که بر دو گونه است. ۱- هلیون ۲- هلیون بری

هلیون یا مارچوبه گیاهی از تیره مارچوبگان، علفی، چند ساله و دو پایه است که ارتفاع آن تا چند متر می رسد و دارای شاخه های نسبتاً چوبی و صاف است.
این گیاه دو نوع ریشه دارد: ۱-ریشه هایی که جذب آب و مواد غذایی را به عهده دارند ۲-   ریشه هایی متورم و گوشتی که محل ذخیره مواد غذایی هستند. ریشه های معمولی از قسمت های جوان ریشه‌های ذخیره‌ای به وجود می‌آیند و تا عمق ۱/۵متر در خاک رشد می کنند. هلیون یا مارچوبه دو نوع ساقه دارد، ساقه ی هوایی نازک و به رنگ سبز که بعد از برداشت ساقه های جوان به وجود می‌آید و ارتفاع آن گاهی به ۵ متر نیز می‌رسد.

دیگری ساقه های جوان است که قسمت‌های قابل استفاده مارچوبه است. این ساقه ها از روی ریزوم ظاهر می شوند و قبل از خروج از خاک باید قطع شود.طول این ساقه ها بین ۱۵ تا ۲۵ سانتیمتر است. ساقه های هوایی و برگ ها در اثر سرمای زمستان خشک می شوند.

برگهای آن به شکل فلش است که از کنار آن ها شاخه های باریک، دراز و سبز رنگ به صورت دسته های ۳ تا ۸ تایی خارج می شوند.

گل‌های مارچوبه بسیار کوچک و بر روی پایه های نر و ماده قرار دارند. گل های نر به رنگ زرد مایل به سبز است، کاملاً از گلهای ماده که معمولاً به رنگ قرمز در می آیند قابل تشخیص هستند.

میوه مارچوبه که به رنگ قرمز در می آید در پاییز ظاهر می شود.

به علت زیبا بودن این گیاه ،از آن به عنوان تزئین  استفاده می شوند . آن را به صورت تزیینی در باغچه ها می کارند.

معمولاً برداشت مارچوبه در اوایل پاییز و سال سوم؛ یعنی دو سال بعد از انتقال تاج آن به محل اصلی آغاز می شود.

هلیون یکی از سبزی هایی است که در همه دنیا در فصل بهار برداشت می شود. البته زمان برداشت آن در مناطق آب و هوایی مختلف، متفاوت است.

در برخی از مناطق دنیا در ماه بهمن و در برخی نقاط دیگر در ماه تیر برداشت میشود.اما اوج برداشت آن در اکثر نقاط جهان، در فصول فروردین و اردیبهشت ماه است.محل کاشت آن در ایران، خوی، تبریز، نواحی مختلف البرز، قصر قجر، جلفای اصفهان، اراک ،کرمانشاه جنوب ایران و مهارلو در شیراز است و پرورش آن در دزفول رواج پیدا کرده است. این گیاه به عنوان یک سبزی خوراکی به صورت خام یا پخته استفاده میشود.

مارچوبه به صورت وحشی در اکثر نقاط دنیا می روید. زادگاه آن منطقه مدیترانه شرقی است و از آنجا به تمام نقاط جهان راه یافته است.

قسمت های مورد استفاده

شاخه های زیرزمینی این گیاه مصرف دارویی و غذایی دارد.

ترکیبات شیمیایی

هلیون یا مارچوبه دارای آسپاراژین ، کونی فرین ، اینوزیت ، تانن ، اسید گالیک ، آسپاراگوز ، اسید سوکسی نیک است.
تخم هلیون دارای ۵ درصد مواد روغنی است و از روغن زرد مایل به قرمز است.

همچنین دارای پروتئین ،چربی ،مواد نشاسته ای، کلسیم، فسفر، آهن ،سدیم، پتاسیم، ویتامین a ،ویتامین b۱، ویتامین b۲، ویتامین b۳، ویتامین c می باشد.

نحوه کاشت و تکثیر

هلیون یا مارچوبه نوعی سبزی برای فصل خنک است. بهترین کیفیت و بالاترین رشد برای مارچوبه زمانی است که زمینی که در آن مارچوبه کاشته شده است، کمی یخ بزند در مناطقی که در طول فصل رشد (تابستان) هوا گرم می شود محصول از کیفیت خوبی برخوردار نیست چون مواد غذایی در ریشه های  ذخیره  ای آن اندوخته نمی شود.

بهترین دما در طول مدت رشد بوته برای مارچوبه بین ۱۶ تا ۲۴ درجه سانتی‌گراد است. ارقام مارچوبه بر اساس رنگ جوانه های خوراکی به دو دسته تقسیم می شوند  ، دسته اول دارای رنگ سبز و دسته دوم سبز روشن مایل به سفید است.

هلیون یا مارچوبه بهترین محصول را در خاک عمیق، حاصلخیز، خنک، آفتابگیر، قوی و با زهکشی خوب می دهد مارچوبه در خاکهای مختلف که از حیث مواد آلی غنی باشد رشد می‌کند و محصول می دهد ولی به طور اختصاصی خاکهای شنی، شنی لومی و لومی سیلتی که با مواد آلی و هوموس تقویت شوند بسیار مناسب هستند.مارچوبه در خاک های اسیدی نمی تواند رشد کند مگر آنکه خاک ها به وسیله ی آهک اصلاح شوند.

اگر بخواهیم این گیاه را به وسیله بذر تکثیر کنیم، زمین باید صاف، نرم و بدون کلوخ و کاه باشد؛ لذا شخم عمیق و بعد نرم کردن کلوخ ها به وسیله دیسک یا دندانه ضروری است.

مارچوبه به هوموس و مواد آلی زیاد نیاز دارد و نسبت به کودهای حیوانی واکنش مثبت نشان می‌دهد لذا قبل از کاشت مارچوبه می توان کود های حیوانی را به زمین داد.

زمان انتقال نشاء به زمین اوایل بهار است و عمق شیار در خزانه  ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر و نیز فاصله دو شیار ۴۰ تا ۶۰ سانتی متر است. در زمین اصلی بوته ها به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر در ردیف‌های بین ۹۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر از یکدیگر کاشته می شوند.

کاشت و تکثیر هلیون یا مارچوبه به دو روش رویشی و جنسی صورت می‌گیرد. در کشت مستقیم بعد از آماده کردن زمین، محل کاشت به جوی  و پشته تبدیل می شود. عرض پشته بین۱ تا۱/۵متر در نظر گرفته می شود . سپس بذرها را در ته جوی کاشته می شوند. بهتر است به منظور سرعت بخشیدن به سبز شدن بذر، بذرها قبل از کاشت به مدت ۲۴ ساعت در آب خیسانده شوند آنگاه شیارهایی به عمق ۱ سانتی متر کمتر در کف جوی ها استفاده میکنیم و بذرها را در شیارهای آنها می کاریم و به وسیله خاک سبک و مرطوب آنها را می پوشانیم. تا سبز شدن بذر باید جوی ها مرطوب نگه داشته شوند و آبیاری باید به روش بارانی صورت گیرد.

مدت جوانه زدن بذر طولانی است و به عواملی مثل دما و رطوبت خاک بستگی دارد و شاید بین ۱۵ تا ۴۰ روز متغیر باشد. به تدریج که گیاه رشد می‌کند، بوته ها در فاصله ۱۰ سانتی متری تنک میشوند. روی بوته و اطراف آن خاک نرم همراه با کود حیوانی پوسیده داده می‌شود. به این ترتیب در سال اول بوته رشد کامل دارد و محصولی برداشت نخواهد شد.

روش دوم که بیشتر مرسوم و متداول متداول است، کشت مارچوبه در خزانه و سپس انتقال بوته های یک سال به محل اصلی است. در این روش باید سعی شود که در هنگام انتقال بوته ها به محل اصلی به ریشه ها صدمه نرسد.

در هنگام تهیه خزانه باید دقت شود که زمین کاملا آماده و با کودهای حیوانی و شیمیایی تقویت شده باشد و زمین به شیار تبدیل می‌شود. عمق شیار ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر و فاصله دو شیار ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر در نظر گرفته می‌شود، بذر ها در ته شیار کاشته می‌شوند. با رشد بوته ها روی آنها خاک داده می‌شود. به این ترتیب بوته ها در سال دوم آماده انتقال به محلی اصلی می‌شوند.

هنگام انتقال نشاء اوایل فصل بهار است. در هنگام انتقال به اقداماتی که قبلاً گفته شد و روی زمین باید انجام شود دقت کنید.

بوته های آماده شده در خزانه را تاج می گویند. نحوه انتقال تاج به محل اصلی به این ترتیب است که در اوایل بهار در ته جوی ها کود حیوانی پوسیده همراه با ماسه و خاک نرم به عمق ۵تا ۷ سانتی متر ریخته می شود سپس تاج های  یک ساله در ته جوی ها روی کود پوسیده طوری قرار داده می‌شود که فاصله آنها از یکدیگر حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر باشد.

ریشه های بوته روی خاک نرم پخش می شوند سپس روی ریشه ها به وسیله خاک و کود پوشیده می شود به تدریج که تاج شروع به رشد می‌کند اطراف بوته ها و روی آنها خاک و کود قرار داده می‌شود. در هنگام انتقال تاج های یکساله دقت شود که تاج های ضعیف حذف شود، زیرا محصول کمتری می دهند. ولی تاج های دوساله یا سه ساله برای انتقال مناسب نیستند. چون مارچوبه یک سبزی چند ساله است که نیاز به مراقبت های ویژه دارد.

با علف های هرز به شدت باید مبارزه شود. به منظور سفید کردن ساقه های  مارچوبه در اوایل بهار پای بوته و روی آن با کود پوسیده و خاک نرم پوشیده می‌شود. مزرعه مارچوبه باید مرطوب و نمدار باشد از این رو آبیاری قطره‌ای باید مرتب صورت گیرد. این مسئله در مناطق خشک اهمیت بیشتری دارد.

برداشت هلیون یا مارچوبه معمولاً از سال سوم شروع می شود، بهتر است بعد از برداشت مارچوبه بلافاصله مورد استفاده قرار گیرد. برای این کار آنها را شسته دو طرف ساقه را به اندازه کمتر از یک سانتیمتر قطع می کنند و به صورت آب پز یا پخته شده به مصرف می رسانند.

طرز استفاده و مقدار مصرف

هلیون یا مارچوبه را می‌توان به صورت مختلف مصرف کرد .باید مارچوبه را با کمی آب و حرارت کم در ظرف‌های ضدزنگ پخت و تقریباً نیمه خام آن را برداشت .آب مارچوبه را دور نریزید و از آن برای سوپ استفاده کنید زیرا دارای ویتامین و املاح است.
هنگام خرید هلیون یا مارچوبه دقت کنید تازه باشد .شاخه های مارچوبه  تازه راست و نرم است و نوک آن نباید باز شده باشد و اگر فلس های نوک آن باز باشد نشانه این است که گیاه مدت زیادی مانده و کهنه شده است .

طرز تهیه دم کرده ی مارچوبه  : در داخل ۱ لیتر آب جوش، چند شاخه مارچوبه خرد شده بریزید و مقداری هم رازیانه  و جعفری به آن اضافه کنید و به مدت ۵ دقیقه بگذارید تا دم بکشد .از این دم کرده به مقدار ۲ تا ۳ فنجان در روز برای تسکین و آرامش قلب استفاده کنید .برای نگهداری مارچوبه ،  آن را در پارچه های مرطوب قرار دهید و در یخچال بگذارید زیرا گرما و خشکی ان را از بین میبرد.

 خواص درمانی و طبیعت آن

طبیعت گیاه هلیون یا مارچوبه گرم و خشک است .

افراد با مزاج سرد باید آن را با عسل بخورند و آنهایی که گرم مزاج هستند باید آن را با سرکه بخورند.

خواص دارویی این گیاه به طور خلاصه عبارتند از:  تقویت دید چشم  ،تقویت نیروی جنسی ، ادرار آور، ضعف مثانه  ،ضدسرطان ،ضد قارچ ،مفید برای زنان باردار، نشاط آور محافظت از سلول‌های کبدی ، ملین  و تقویت قلب

-برای تقویت قلب و آرامش آن می توانید از دم‌کرده ی آن استفاده کنید .

-تب بر و ملین است و یبوست را برطرف می کند .

-هلیون یا  مارچوبه خون ساز است و به ساختن گلبولهای قرمز خون کمک می‌کند. لذا کسانی که کم خون هستند باید از آن استفاده کنند .

-مارچوبه را نیز می توان در سالاد ریخته و یا از آن سوپ تهیه کرد.
-هلیون حالت خواب آلودگی و کسالت را برطرف و از سلول‌های کبدی در برابر مواد سمی محافظت می کند .

هلیون یا مارچوبه دارای خاصیت ضد سرطانی،  ضد قارچ و ضد التهاب است و ادرارآور نیز می باشد.

عوارض جانبی موارد احتیاط و منع مصرف

کسانی که مبتلا به ورم مجاری ادرار هستند و یا اشخاص عصبی نباید مارچوبه را مصرف کنند .همچنین مبتلایان به روماتیسم  و سنگ کلیه نباید از این گیاه استفاده کنند.

افرادی که مبتلا به محدودیت عملکرد کلیه ها هستند نباید از این سبزی به مقدار زیاد استفاده کنند. چرا که مصرف مارچوبه در افراد مبتلا به این عارضه باعث افزایش میزان اسید اوریک و در نتیجه بروز نقرس می شود.

تداخلات دارویی

داروهای ضد انعقاد خون با هلیون  تداخل دارند ، زیرا این گیاه سرشار از ویتامین k است که به انعقاد خون کمک می کند.