تربد

توضیحات

تربد
ریشه گیاهی است که در کتب طب سنتی و در بازار دارویی با نام «تربد»، «تربد» و «تربد» نامیده می‌شود. این اسامی برای خود گیاه نیز گفته می‌شود. و به زبان سانسکریت نیز «تریپوتا» گویند. به فرانسوی آن را lategev htibruT و به انگلیسی palaj naidnI و htibruT نامند. گیاهی است از خانواده پیچک صحرایی eaecaluvlovnoC نام علمی آن. esnaM avliS (. L) muhteprut anilucrepO و مترادفهای آن. rB. R muhteprut aeomopI و. L muhteprut suluvlovnoC می‌باشد.

مشخصات تربد معمولا به بیخ یا ساقه زیرزمینی یا به‌طور کلی به ریشه گیاه و یا خود گیاه و در عین حال به صمغ رزینی گیاه نیز گفته می‌شود. گیاهی است چندساله با ساقه بالارونده و پیچنده مانند عشقه. برگهای آن به شکل قلب مانند برگ عشقه و پوشیده از کرک است. گلهای آن آبی کبود که در انتهای ساقه گل‌دهنده ظاهر می‌شود. ساقه زیرزمینی آنکه به سبب صمغ موجود در آن در طب سنتی مستعمل است به شکل قطعاتی استوانه‌ای شکل به قطر انگشت ضخیم و به طول ۱۲.۱۰ سانتی‌متر در بازار عرضه می‌شود.

سطح آن ناصاف دارای پستی و بلندی و یا پیچیده و دارای شیارهای طولی نامنظم، رنگ قسمت بیرونی ساقه زیرزمینی تیره کمی مایل به قرمز و مغز آن پس ازشکستن سفید و روشن است و سوراخهای متعدد کوچکی در مقطع آن دیده می‌شود که پر از ماده صمغی به شکل قطرات کوچک زرد رنگ است که همان ماده مسهلی آن می‌باشد.

معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۰۵

از نظر طعم، ساقه زیرزمینی گیاه ابتدا بی‌بو و بی‌طعم است ولی پس از چند لحظه طعم تهوع‌آوری پیدا می‌کند. نوع مرغوب آن مجوّف، سبک، و شکننده است، به سهولت ساییده و نرم می‌شود و رنگ داخل آن سفید است و انواعی که رنگ داخل آن تیره است و از نظر وزن سنگین و ضمنا غیر شکننده می‌باشند نامرغوب و بهتر است که مصرف نشوند.
وجود این گیاه تا حال در ایران از طرف گیاه‌شناسان گزارش نشده است ولی در برخی کتب قدیم طب سنتی آمده است که در مناطق خراسان دیده شده است. در هندوستان و سیلان و مالزی می‌روید و از هند به بازار دارویی ایران وارد می‌شود. در مجموعه داروشناسی ابو منصور موفق، تربد را نوع هندی صمغ سقمونیا معرفی می‌کند.
ترکیبات شیمیایی در ریشه گیاه گلوکوزید تورپتین «۱» یافت می‌شود و صمغ رزینی آن شبیه رزین جالاپ «۲» است. در گزارش دیگری آمده است که در ریشه گیاه مواد تورپتین، جالاپین «۳»، تورپتن «۴»، جالاپیک اسید «۵»، ایپومئیک اسید «۶»، تامپی کولیک اسید «۷» و والریانیک اسید «۸» یافت می‌شود.
خواص- کاربرد
ریشه تربد در چین به عنوان تب‌بر، مدّر، و کمی ملیّن مصرف می‌شود . درهند و چین و فیلیپین از ریشه گیاه به عنوان مسهل استفاده می‌کنند .

(۱). nihtepruT
(۲). niser palaJ
(۳). nipalaJ
(۴). enehtepruT
(۵). dica cipalaJ
(۶). dica cieomopI
(۷). dica cilocipmaT
(۸). dica cinairelaV
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۰۶
به علاوه داروی خوبی برای تسکین دردهای مفاصل و نقرس و روماتیسم است. ساقه و سرشاخه‌های له شده و گرم گیاه را پس از وضع حمل برای معالجه کولیک و همچنین برای بازسازی نسوج به پشت زنان می‌اندازند. در هند از ریشه گیاه به عنوان مسهل استفاده می‌شود و بعلاوه در موارد مارگزیدگی و عقرب‌زدگی نیز به کار می‌رود.
تربد از نظر طبیعت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و خواص آن مسهل بلغم و رطوبتهای رقیق است و برای اخراج کمی از صفرا و اخلاط سوخته نیز مفید است. اگر با زنجبیل خورده شود، مسهل بلغم غلیظ است. برای پاک کردن بلغم و رطوبت رحم و معده مفید است و برای بیماری‌های فلج، ناراحتی‌های اعصاب، سرفه‌های ناشی از رطوبت معده و همچنین برای سیاتیک نافع است. با روغن بادام و تخم کتان برای قطع سرفه مزمن و درد سینه و با پوست هلیله کابلی برای مالیخولیا، جنون و صرع مفید است.

توصیه این است که در موقع تهیه ریشه گیاه به صورت دارو از زیاد کوبیدن و گرد کردن آن خودداری شود، زیرا گرد نرم آن به خملهای روده می‌چسبد و گرد نیم‌کوب آن بهتر است با زنجبیل و شکر سرخ و آب گرم خورده شود.
اگر با نمک می‌خورند باید با آب سرد خورده شود. اگر کمی از آن را با زنجبیل و نبات، پخته و گرم‌گرم و کم‌کم بخورند برای سرفه مرطوبی و تنگی نفس سرد و‌تر بسیار مفید است.

تربد برای گرم‌مزاجان مضّر است و اگر این قبیل اشخاص گرم‌مزاج به دلیلی که ضروری تشخیص دهند تصمیم بگیرند تربد بخورند باید پوست سیاه آن را تراشیده با روغن بادام یا روغن پسته چرب نموده و با کتیرا بخورند. البته در چرب کردن آن نباید از حد اعتدال خارج شد زیرا در این صورت خاصیت مسهلی آن خیلی کاهش می‌یابد. مقدار خوراک یا دوز مصرف آن از جرم ریشه تا ۱۲ گرم و در دم‌کرده‌ها تا ۲۰ گرم است و مقدار خوراک یا دوز مصرف از صمغ رزینی آن ۱.۳/ ۰ گرم می‌باشد.

نسخه دیگر این است که از گرد صمغ رزینی آن تا ۱ گرم و دم‌کرده آن ۶ گرم در ۱۰۰۰ گرم آب‌جوش می‌باشد. جانشین ریشه تربد از نظر خواص ریشه توت و یا غاریقون است. شرح خواص کلیه گیاهانی که در این بخش نامبرده شده است به تفصیل در جلدهای دیگر این مجموعه آمده است.
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۰۷
اگر تربد را با روغن بادام چرب نمایند از آثار آن کاسته می‌شود و هرچه بیشتر چرب شود از حدت آثار آن بیشتر کاسته می‌شود. از این خاصیت در موارد لزوم برای کاهش حدت تأثیر تربد استفاده می‌شود. این نوع تربد را اصطلاحا تربد تدبیر شده می‌نامند.
چند فرمول دارویی از تربد:
شربت خوش خوراک تربد به عنوان مسهل برای پاک کردن معده: تربد سفید تراشیده شده که با روغن بادام چرب شده باشد ۴۵ گرم، زنجبیل ۲۵ گرم، قند ۲۵۰ گرم. ابتدا قند را در آب حل کرده و بجوشانند و قوام بیاورند و پس از آن تربد و زنجبیل را در آن داخل کرده و حل کنند. مقدار مصرف در هربار ۱۴ گرم است.

حب مسهل تربد که به عنوان مسهل بلغم: تربد سفید تدبیر شده ۱۵ گرم، زنجبیل ۵ گرم، مصطکی ۵ گرم، ریوند چینی ۱۴ گرم، غاریقون ۱۴ گرم و گوشت یا پولپ خشک میوه حنظل ۵ گرم. داروها را نرم کوبیده از الک ردّ کرده با آب رازیانه مخلوط نموده حب درست می‌کنند و در هربار تا ۲۳ گرم از حبها را می‌توان مصرف کرد.

حب تربد به عنوان مسهل بلغم و صفرا: تربد تدبیر شده ۱۰ گرم، گل بنفشه خالص خشک ۱۵ گرم، کتیرا ۱۵ گرم، رب شیرین‌بیان ۵.۲ گرم و سقمونیا ۵.۲ گرم. اینها را کوبیده و بیخته و با روغن بادام شیرین چرب نمایند و با آب مخلوط کرده حب بسازند. مقدار مصرف در هر بار ۹ گرم است که با آب نیم‌گرم خورده شود.
چندین گونه از گیاه جنس تربد در ایران می‌رویند که در زیر چند گونه که از نظر خواص دارویی بررسی شده‌اند مختصرا شرح داده می‌شود.

1. «پیچک صحرایی». به فرانسوی noresil titeP و spmahc sed noresiL و eellirV و به انگلیسی deew epoR، dnil lleB، deew dniB و yrolg gninrom dliW گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده eaecaluvlovnoC نام علمی آن. L sisnevra suluvlovnoC می‌باشد.

مشخصات پیچک صحرایی گیاهی است چندساله، ساقه آن بلند، بالارونده و پیچنده. به دور درختان اطراف خود می‌پیچد و در صورت نبودن قیّم برای پیچیدن به صورت خوابیده روی زمین است. برگهای آن تیرکمانی و مثلثی تخم‌مرغی نوک‌تیز.
گلهای آن سفید یا صورتی است. ریشه این گیاه نیز در طب سنتی مستعمل است.

معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۰۸

در هندوستان این گیاه به صورت علف هرز در اغلب مزارع هند می‌روید. در ایران در قم، اطراف تهران و کرج در مزارع، در شمال ایران در ایسپیلی ییلاق و لاهیجان، در غرب کشور در اراک در قلعه نو می‌روید. نام محلی گیاه در این منطقه «پیچک» است. در مرز ایران و عراق، در شمال غربی در خوی و اردبیل و در آخر در بلوچستان در سرحدّ و سنجاناک و تفتان در ۱۵۰۰ متری از سطح دریا می‌روید.

در بلوچستان با نامهای محلی «باکاربالی»، «اندرونری» و «یاچکی» شناخته می‌شود. در زابل و در آبادان و در فارس در کوه چاه سیوند نیز می‌روید.
ترکیبات شیمیایی از نظر ترکیبات شیمیایی در گیاه پیچک صحرایی وجود ماده کونولوولین «۱» تأیید شده است. از گیاه آلکالوئیدی جدا نشده است. از گیاه در حدود ۴.۵/ ۱ درصد ماده رزینی به دست می‌آید که خاصیت مسهلی دارد. در ریشه یا ساقه زیرزمینی خشک شده گیاه در حدود ۹.۴ درصد رزین وجود دارد . از ریشه گیاه به عنوان مسهل استفاده می‌شود.

2. گونه دیگری به نام علمی. CD xe ysiohC sutaremolg sululovnoC. در مناطق گرم بلوچستان می‌روید. گیاهی است چندساله در هند نیز انتشار دارد. نام محلی این گیاه در بلوچستان «پی‌چاک» است. ریشه گیاه دارای خاصیت مسهلی است و از خود گیاه نیز به عنوان مسهل استفاده می‌شود.

۳. . mruB susonipS suluvlovnoC. گیاهی است کوتاه، چندساله، با ساقه‌های نیمه‌چوبی. خیلی پرشاخه و تیغ‌دار. این گیاه در ایران در بلوچستان و اصفهان می‌روید. در بلوچستان با نامهای محلی زیر شناخته می‌شود:
الف) در لاس‌بلاس «داهل کور»؛
ب) در مکران «دولاکو»؛

(۱). niluvlounoC
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۰۹
پ) در جلاون «ده‌لاکور» و
ت) در قلعه سیف الله «ساهسا» نامیده می‌شود.
این گیاه نیز دارای خاصیت مسهلی است.