فرنجمشک

توضیحات

فرنجمشک

چند گياه است كه همه از خانواده‏Labiatae ولى از جنسها و گونه‏هاى مختلف مى‏باشند.

در فارسى در مناطق مختلف با نامهاى بادرنجبويه و فرنجمشك ناميده مى‏شوند و چون در اسناد مختلف علمى و كتب قديمى اين دو نام فارسى براى اين چند گياه در بعضى كتب براى يكى و در برخى كتب ديگر براى گياه ديگر آمده است. يعنى گياهى كه در يك كتاب با نام فرنجمشك آمده در كتاب ديگرى همان گياه بادرنجبويه ناميده شده است و از طرفى خوشبختانه اين چند گياه از نظر عطر و بوى گياه و تا حدود زيادى خواص طبى و دارويى نيز شبيه هستند . و شايد علت اصلى اين اختلاط شناسايى نيز همين باشد لذا اين چند گياه را در اين بخش به شرح زير مى‏آوريم:

1. گونه‏Melissa officinalis L . كه نامهاى مترادف آن‏Melissa cordifolia Pers وMelissa rommana Mill . وM .graveolens Host . مى‏باشد. به فرانسوى‏Melisse وMelisse officinale وCitrionelle وThe de France و به انگليسى‏Balm وLemon balm گويند.

گياه فوق را به فارسى «بادرنگ بويه» گويند و در كتب طب سنتى با نامهاى «بادرنجبويه»، «مفرح القلب» و «قرنفل بستانى» آمده است.

نام علمى آن در رشت و اطراف آن «وارنگ بو» مى‏باشد. فلور ايران اين گياه را «فرنجمشك» نام گذارده است و در مازندران با نام محلى «پلنگ‏مشك» شناخته مى‏شود. ضمنا توجه شود كه در كتب قديم نظير ابو منصور موفق نام «فرنجمشك» و «پلنگ‏مشك» براى نوعى ريحان آمده است”O .gratissimum ” كه ريحان بوته‏اى مى ‏باشد.

وجه تسميه اين گياه اين است كه در زبان لاتين به زنبور عسل مليسا گويند و چون گل اين گياه فوق العاده مورد علاقه زنبور عسل است اين گياه را نيز مليسا و به يونانى مليسافولون يا برگ زنبور عسل نامند. سابقا مرسوم بوده كه براى گرفتن زنبور عسل برگ بادرنجبويه را خرد كرده و در محل مورد نظر كه مى‏خواسته‏اند زنبورها جمع شوند مى‏ريخته ‏اند.

اگر برگ بادرنجبويه يا بادرنگ بويه را بين دو انگشت فشار داده له كنند بوى عطر مطبوعى شبيه بوى بادرنگ(Citrus medica) يا شبيه بوى ليمو از آن استشمام مى‏ شود كه بادرنجبويه‏

الف) گل ب) مقطع گل‏

اين نيز وجه تسميه اين گياه به فارسى است. و چون بوى شبيه مشك مى‏دهد آن را فرنگ مشك يا فرنجمشك يا قرنفل بستانى نيز مى‏نامند.

مشخصات‏

گياهى است چندساله كه بلندى آن ۸۰- ۴۰ سانتى‏متر، برگها متقابل به رنگ سبز تيره و درخشان. ساقه آن چهارگوش بى‏كرك. گلهاى آن كوچك سفيد كه معمولا در تابستان ظاهر مى ‏شوند و مورد هجوم زنبورهاى عسل قرار مى گيرند. رنگ گلها در بعضى ارقام كمى تيره و به رنگ گل به و در بعضى موارد تيره‏تر حتى سرخ و بنفش مى‏باشد. ميوه آن دراز، قهوه ‏اى و كوچك است.

تكثير اين گياه با كاشت پاجوشهاى گياه در پاييز صورت مى‏ گيرد و پس از آن با پخش طبيعى بذر گياه به سهولت گسترش مى ‏يابد.

برداشت گياه معمولا در اواخر ارديبهشت قبل از ظهور گلها بايد انجام شود. برگها و سرشاخه‏ ها كه برداشت مى‏شود .در محلى در جريان هوا قرار مى‏ دهند كه به سرعت خشك شود و پس از آن بايد در محل تاريك و خشك نگهدارى شود.

اين گياه بومى مناطق مديترانه‏اى است و در اروپا و آسيا نيز در همين مناطق انتشار دارد. در ايران در كنار مجارى آبها و مناطق اطراف تهران، در شمال ايران در رشت و اطراف آن، رودبار و در آذربايجان و مناطق شرقى ايران و استانهاى غربى مى‏رويد.

تركيبات شيميايى‏

از نظر تركيبات شيميايى در برگ بادرنجبويه اسانس وجود دارد كه معروف است و اسانس مليس‏[۱] ناميده مى‏شود و ماده عامل و مؤثر گياه است و اسانس روغنى فرار اكسيژنه مى‏باشد.

خواص- كاربرد

برگ هاى بادرنجبويه را در فرانسه مانند چاى دم مى ‏كنند و براى اين كار ۳۰- ۲۰ گرم برگ خشك در هزار گرم آب‏جوش ريخته دم مى‏ كنند و به عنوان معرق، ضد تشنج، محرك معده ضد اسپاسم و براى جلوگيرى از قى ۴- ۳ فنجان در روز مى‏ خورند . به همين علت گياه را در فرانسه به نام چاى فرانسه‏[۲] نيز مى ‏نامند.

از برگهاى اين گياه براى تهيه شربتى به نام او دو مليس‏[۳] نيز در فرانسه استفاده مى‏شود كه براى سنگينى معده و مبارزه با انواع سنكوپ‏[۴] مى‏خورند.

بادرنجبويه از نظر طبيعت طبق نظر حكماى طب سنتى گرم و خشك است. به‏

______________________________
(۱).Essence demelisse

(۲).The de France

(۳).Eau de melisse

(۴).Syncope

معارف گياهى، ج‏۱، ص: ۱۷۳

صورت جوشانده يا شربت براى تقويت معده و حواس و كبد و ازدياد هوش و حافظه تجويز مى‏شود. همچنين براى تنگى‏ نفس و خفقان مفيد است و سكسكه را آرام مى‏كند. جويدن آن دهان را خوش‏بو مى‏ كند و بوى شراب را زايل مى ‏سازد. مضمضه دم‏ كرده يا جوشانده آن براى استحكام لثه و دندان ها مفيد است. اگر در محلول جوشانده آن بنشينند در مواردى كه خون قاعدگى بى‏دليل قطع شده مفيد است و ضماد برگ آن نيز براى درد مفاصل نافع است.

۲.Dracocephalum moldavica L . و نام ديگر آن در بعضى كتب‏Melissa cedronella آمده است (شليمر) به فرانسوى‏Melisse turque وMelisse de Moldavie وDracocephale و به انگليسى‏Moldavic calamint وMoldavian balm گفته مى‏شود.

اين گياه را نيز در اروميه كه به صورت پرورشى در باغچه‏ها و مزرعه مى‏ كارند «بارنجبويا» مى‏ گويند.

از قسمت هوايى اين گياه، برگ و سرشاخه ‏هاى آن نيز بوى مطبوع و عطرى شبيه ليمو و بادرنگ يا بالنگ متصاعد مى ‏شود. تخم اين گياه را در زبان هندى «تخم فرنجمشك» مى‏نامند.

اين گياه در فرانسه و در مناطق جنوبى فرانسه در جزيره سيسيل و در مولداويا و در آسيا مى‏ رويد. در ايران در آذربايجان شرقى و غربى در باغچه ‏ها كاشته مى ‏شود و در اروميه نيز كاشته مى‏ شود. تكثير اين گياه از طريق كشت بذر آن صورت مى‏گيرد كه در اوايل بهار مستقيما در مزرعه كاشته مى ‏شود.

تركيبات شيميايى‏

از نظر تركيبات شيميايى اين گياه داراى اسانس روغنى فرار است كه به عنوان منبع غنى از سيترال است. سيترال يك الدئيد مايع است به فرمول‏C 9 H 51 CHO كه بوى تند ليمويى دارد و معمولا از مركبات و از اين گياه گرفته مى‏شود و در صنعت عطرسازى مصرف دارد.

مشخصات‏

گياهى است يكساله و چندساله، به صورت وحشى، ولى معمولا پرورش داده مى‏شود. از نظر ابعاد گياه كوچك است داراى گلهاى آبى يا بنفش و بندرت سفيد مى‏باشد. قسمت مورد مصرف اين گياه از نظر دارويى برگها و سرشاخه‏هاى گلدار و در بعضى موارد تخم آن است.

معارف گياهى، ج‏۱، ص: ۱۷۴

خواص- كاربرد

در هندوستان از تخم گياه به عنوان تونيك، قابض، بادشكن و براى كاهش تب استفاده مى‏شود و از گياه به عنوان تونيك و قابض و از له‏ شده آن براى التيام زخم استفاده مى‏ شود.

از نظر طبيعت اين گياه نيز گرم و خشك است.

۳.Melissa Parviflora Benth اين گياه در دامنه‏ هاى معتدل هيماليا در هندوستان مى‏ رويد در ايران تا به حال شناسايى نشده است. اين گياه را به زبان اردو «بارنجبويا» می ‏نامند.

اين گياه در هندوستان در مواردى مشابه دو گياه ديگر مصرف مى‏ شود. از برگها و سرشاخه‏هاى آن به عنوان تب‏بر و براى كنترل بيماريهاى مغز، كبد و قلب و از له ‏شده آن در محل گزيدگى حشرات سمى استفاده مى‏ شود. از ميوه آن به عنوان تونيك مغزى و در موارد ماليخوليا به كار مى ‏رود. از دم‏ كرده گياه براى استحكام لثه ‏ها و برطرف كردن مزه بد دهان استفاده مى ‏كنند و به علاوه گياه محرك و مقوى معده است و براى نرم كردن مو به كار مى‏رود . در اندونزى براى معالجه سردرد مصرف دارد .

هر سه گياه فوق از نظر طبيعت گرم و خشك توصيف مى‏ شود و در كتب طب سنتى براى دو گياه‏Melissa وDracocephale كه در ايران يافت مى‏ شود و در دسترس است خواص تا حدود زيادى مشابه ذكر كرده‏ اند. معتقدند كه خوردن و بو كردن آنها بازكننده گرفتگى‏ هاى دماغى است. درد سر را تخفيف مى‏ دهند و جويدن برگ آنها دهان را خوش‏بو مى‏ كند، براى استحكام لثه ‏ها و دندان‏ها مفيدند. خوردن آنها براى تقويت كبد و معده نافع است و به هضم غذاى سنگين كمك مى‏كند و باد و گاز معده را تحليل مى ‏برد و چون گرم هستند، توصيه اين است كه اشخاص گرم ‏مزاج نخورند و اگر به هر صورت مصرف شده باشد براى رفع عوارض آن مى‏توان از گل بنفشه و سكنجبين استفاده كرد. به علت تشابه خواص در نسخه‏ هاى طبى اغلب به جاى فرنجمشك از بادرنجبويه و يا بالعكس استفاده مى‏شود.

چند نسخه از نظر نمونه طرز مصرف‏

تهيه شربت بادرنجبويه.

الف) شربت ساده‏

آب برگ بادرنجبويه ۱ كيلوگرم‏

معارف گياهى، ج‏۱، ص: ۱۷۵

قند ۱ كيلوگرم باهم جوشانده قوام آورند و هربار تا ۱۰ گرم ميل شود.

ب) شربت مركب زير علاوه بر خواص فوق براى تقويت قلب نيز به تجويز شيخ الرئيس ابو على سينا مصرف مى‏ شده است.

برگ تازه بادرنجبويه ۴۰ گرم‏

تخم فرنجمشك- تخم بادرنجبويه‏

تخم كاسنى از هريك ۵۰ گرم‏

گل‏ گاوزبان- مغز ريشه شيرين‏ بيان از هريك ۲۰ گرم‏

رازيانه- بسفايج از هريك ۱۶ گرم‏

ايرسا ۱۲ گرم‏

آب سيب شيرين ۱ كيلوگرم‏

قند سفيد ۷۵۰ گرم‏

مخلوط داروها را در گلاب و آب سيب بخيسانند و پس از آن بجوشانند و آن را صاف كنند و با ۷۵۰ گرم قند مخلوط و جوشانيده و قوام آورند و هربار ۳۵ گرم ميل نمايند.

نسخه ديگر از شيخ الرئيس ابو على سينا

تخم كاسنى- تخم فرنجمشك- تخم بادرنگبويه از هريك ۵۰ گرم‏

گل‏ گاوزبان- برگ و سرشاخه گاوزبان- ريشه بنفشه‏

مغز ريشه شيرين‏ بيان از هريك ۱۵ گرم‏

پرسياوشان- بسفايج پوست گرفته و افتيمون از هريك ۴۰ گرم‏

برگ بادرنجبويه ۴۰ گرم‏

مجموع را در گلاب و عرق بيدمشك و آب خيسانده و جوشانده و صاف كنيد با ۸۰۰ گرم قند جوشانده قوام آورند و هربار حدود ۳۵ گرم ميل كنند.

نكته قابل ملاحظه‏اى از يادداشتهاى دكترDr .Schlimmer

در بازار دارويى تهران طبق مطالعات و ملاحظات شليمر سابقا اغلب به جاى بادرنجبويه گياه ديگرى به نام‏Asperugo Procumbens به خريداران عرضه مى ‏كردند و اين بررسى توسط آقاى‏Dr .Haussknecht همكار شليمر شخصا به عمل آمده است.

بنابراين توجه مى‏دهد اشخاصى كه علاقه دارند از بادرنجبويه استفاده كنند با توجه به اينكه اين گياه در اطراف تهران در پس‏قلعه- شميرانات و در ساير مناطق شمال و آذربايجان فراوان مى‏ رويد، شخصا اقدام به تهيه گياه اصلى بادرنجبويه نمايند زيرا گياه‏Asperugo Procumbens با اينكه شكل ظاهرى گياه شبيه بادرنجبويه است ولى آن خواص را ندارد.

براى مزيد اطلاع مختصرى در باب اين گياه در زير نوشته مى‏شود.

گياه‏Asperugo Procumbens L . گياهى است از خانواده‏Borraginaceae كه به فرانسوى‏Rapette و به انگليسى‏Goose grass گفته مى‏ شود.

خزنده يكساله برگهاى بيضى‏شكل- گلهاى آبى كوچك كه از بغل برگها در مى‏آيد اين گياه نيز در اطراف تهران، شميرانات و در دامنه ‏هاى البرز در گچسر و در شمال در اطراف رشت پيربازار، آذربايجان در مزارع اطراف تبريز، كرمانشاه در دامنه كوه پرو، نهاوند، كبوترخان همدان و سرانجام در خرابه‏ هاى شوش و بيشه ديده مى ‏شود و شايد هم علت اين اشتباه همين باشد كه در اغلب مناطقى كه بادرنجبويه مى ‏رويد اين گياه نيز مى‏رويد در حقيقت اين گياه از انواع گاوزبان است و خواص آن در حد گاوزبان ها مى‏ باشد.

[۱] ( ۱).Essence demelisse

[۲] ( ۲).The de France

[۳] ( ۳).Eau de melisse

[۴] ( ۴).Syncope