اشق

توضیحات

اشق صمغى است كه بصورت ماليدنى، خوردنى و بخور استفاده مى ‏شود.

نيز در صنعت موارد استفاده زيادى دارد.

اشق داراى يك روغن فرّار، صمغ، رزين و اسيد است كه از گرم كردن آن سولفوريد هيدروژن به دست مى ‏آيد.

وشا، گياه اشق است:[۱] اشق را اشترك، وشق، اندران و بلشر مى‏ نامند.[۲]

اشق صمغى زرد رنگ به طعم گس و تلخ و مهوع است.[۳] گويند صمغ گياه اشترغاز است. رنگ گلش ما بين سرخى و زردى است.[۴]

ماسرجويه گويد: اشق صمغ درختى است كه آن را محروث گويند. ابو ريحان گويد: اگر از لفظ آن منظور اشترغاز است، اشق صمغ آن نيست و مى‏تواند كه محروث را دو حقيقت باشد و يك حقيقت آن ما وراى اشترغاز بود.

______________________________
(۱)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۵۲.

(۲)-. المفردات، ص ۷۸.

(۳)- بستان المفردات، ص ۵۱؛ مخزن المفردات، ص ۳۰.

(۴)- همان.

(۵)- فرهنگ معين، ج ۴، ص ۵۰۲۹.

(۶)- همان، ج ۱، ص ۲۸۴.

(۷)- همان.

(۸)- تحفه حكيم، ص ۲۵.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۱، ص: ۱۹۰

قسطا گويد: اشق عصاره خشخاش است و بعضى از اطباء گويند: اشق عصاره برگ خشخاش است.[۵]

اشق صمغ گياهى است كه آن را طرثوث مى ‏نامند و برخى به علت چسبندگى لزاق الذهب مى‏ نامند. كاغذ و دفتر با رنگ طلايى آن رنگ آميزى مى‏ شود.[۶]

ابن بيطار گفته: كسانى كه آن را صمغ طرثوث نوشته‏ اند، اشتباه كرده‏ اند و آن صمغ درختى كوچك و راست است كه در نواحى معتدل مى ‏رويد.

ديسقوريدوس گفته است كه اشق صمغ درختى شبيه به درخت گنه گنه است كه از تنه درخت به صورت قطراتى منجمد به دست مى‏ آيد. بهترين نوع آن سفيد، نرم، صاف و خالص است كه زود حلّ مى ‏شود. صمغ اشق زرد است و با زدن تيغ به درخت به دست مى‏آيد.[۷]

«ديسقوريدوس» آمونياك را عصاره‏narthEx ( نوعى درخت انجدان) كه در تبت مى ‏رويد، شناخته است.[۸]

اين صمغ وقتى كه خشك شود، دانه دانه بزرگ و حل شده آن در آب مثل شير سفيد مى ‏شود. رنگ آن قهوه‏اى خفيف و اگر مدتى بماند سياه مى‏ شود. بوى آن مثل بوى جندبيدستر است. ذائقه اشق تلخ و گزنده، مثل صمغ درخت كندر است.[۹]

«اچى سن» نوشته است: زمانى كه ميوه درخت اشق پخته مى‏ شود، يك نوع حيوان به آن حمله كرده و تمام شيره درخت را از بين مى ‏برد و باعث خشك شدن آن مى ‏شود.[۱۰]

ضرر و اصلاح:

استعمال زياد آن مضر معده و باعث پيدايش خون در ادرار است و مصلحش سركه، انيسون، روغن گل و عسل است.[۱۱] استعمال زياد آن مضر معده و كليه است.[۱۲]

اسم:

در رساله جابر بن حيان از اشق اسم برده شده است.

(۱)- صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.

(۲)- قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

(۳)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

(۴)- فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

(۵)- المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

(۶)- دستور بريتانى، ص ۱۱۱۰.

(۷)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

(۸)- زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۱، ص: ۱۹۱

اشق را به اسم علمى‏dorema ammonia gum مى ‏نامند. بعضى اشق را به اسم وشا نوشته‏اند.

اشق را به انگليسى:

thuslibycum, ammoniacum thymiana, ammoniacum suffiman مى‏ نامند. اين صمغ رزينى صمغ درخت‏fErula tingitama است كه در مراكش مى ‏رويد.[۱۳]

به عربى: اوشج، اشج، اشجع، وشج، وشق، لزاق الذهب، وقنا، وشق و كلخ، به يونانى: اثانقون، امونياقن و پرنقش، به سريانى: كاما، به فارسى: اشم، اوشه كليانى، اوشه و اشق، به هندى: كاندر و به انگليسى:[۱۴]ammoniacum وgummifErum مى ‏نامند.[۱۵]

اشق را به شيرازى: بدران‏[۱۶]، به سيستانى: اوشك و به قول ارجانى: لزاق الذهب مى ‏نامند.[۱۷]

اشق را به انگليسى عرفى:gum ammoniac و به انگليسى علمى:dorEma ammonia ، به عربى: زبد الارض و به فارسى: بل شيرين مى‏ نامند.[۱۸]

اشق را به هندى و افغانى: كاندل مى ‏نامند. گياه اشق را به انگليسى نيزfischEtmEy وdorEmaglabrum مى‏ نامند كه هر دو نوع آن، اصلشان از ايران است.[۱۹]

«وشا» صمغ گياهى است كه به فارسى: اشه، اشك و كندل گويند. به عربى: اشق معرب اشه و فرنگى‏ها: گم آمونياك گويند و آن را از گياه ديگرى كه در بادقيس به كماى اسب معروف است، مى ‏گيرند ولى معلوم نيست خواص آن با وشا يكى باشد.[۲۰]

مزاج:

مزاج اشق گرم در درجه سوم و خشك در درجه اول است.

در درجه اول خشك و در آخر درجه سوم گرم است.[۲۱] در درجه دوم گرم و در درجه اول خشك است.[۲۲]

______________________________
(۱)- فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

(۲)- لاثانى لغات الادويه، ص ۱۶؛ لسان العرب، ص ۱۶.

(۳)- بستان المفردات، ص ۲۱۲.

(۴)- طب النبى، ص ۱۶۶.

(۵)- صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.

(۶)- المفردات، ص ۸۰.

(۷)- دستور بريتانى، ص ۱۱۱۰.

(۸)- زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

(۹)- قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

(۱۰) صيدنه، ج ۲، ص ۷۵۴؛ اغراض، ص ۶۱؛ تحفه، ص ۲۵.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۱، ص: ۱۹۲

تركيب شيميايى:

اشق داراى يك روغن فرّار، صمغ و رزين است. «يرى زيس وسيسكى» نوشته است كه اشق داراى دو نوع است: يك نوع داراى اسيد و نوع ديگرى داراى رزين ساده است كه از گرم كردن آن سولفوريد هيدروژن بدست مى‏ آيد.[۲۳]

محلول صمغى اشق را آمونياك مى نامند و داراى ۲۵ درصد صمغ، ۷۰ درصد مواد رزين و ۳ درصد روغن است.[۲۴]

خواص:

در ايران معمولًا وشا را با اسفند دود مى‏ كنند و بوى آن را براى رفع زخم چشم مفيد مى‏ دانند. وشا، مقوى، قاعده‏آور، خلطآور، ضد حساسيت، نافع برونشيت كهنه، تنگى نفس و امراض ريوى مى‏باشد.

جوشانده وشا منفعت زيادى به طور نوشيدنى و ماليدنى براى كهير دارد. نيز قاتل كرم شكم و دافع رطوبت معده است.

خوراك وشا، با سركه نافع سپرز (طحال)، با جوشانده جو نافع تنگى نفس و امراض ريوى و با عسل جهت صرع مفيد مى ‏باشد. ضماد وشا با سركه مفاصل را نرم و كك‏ و مك و آثار سياهى پوست را از بين مى ‏برد. شستن سر با مخلوط وشا و حنا، شوره سر را از بين مى‏ برد.[۲۵]

بلغم را دفع و بدن را شاداب مى‏ كند. ورم هاى سخت را نرم مى ‏كند و مليّن است. بول و حيض را از رحم و مثانه جارى مى‏ كند و سرمه آن سفيدى حدقه چشم را نافع مى ‏باشد.[۲۶]

باز كننده بسته ‏هاى جگر، دافع سنگ كليه، نرم كننده سختى طحال و نافع زخمها است. خوردن يك درم آن و ماليدنش بر محل طحال ورم آن را از بين مى ‏برد.[۲۷]

______________________________
(۱)- فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

(۲)- بريتانى، ۱۱۱۱.

(۳)- زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

(۴)- صيدنه، ج ۲، ص ۷۵۴.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۱، ص: ۱۹۳

ماليدن اشق بر روى بواسير، دانه‏ هاى بواسير را باز مى‏كند. نيز بر روى برص و سياهى پوست همراه با سركه نافع آن مى‏ باشد. همراه با عسل نافع تنگى نفس و سرفه ‏هاى كهنه است. اشق جنين زنده يا مرده را خارج مى‏ كند.[۲۸] ماليدنش بر خنازير دهنه زخم را باز مى ‏كند.[۲۹]

در باز كردن تأثيرش بحدى است كه مى‏ تواند خون را از دهانه رگها روان سازد و نيروى نرم كنندگى و خشك كنندگى هم دارد. گوشت فاسد را مى‏خورد و گوشت سالم را مى ‏روياند.

اشق، آميخته با عسل يا با آب جو، مسكن درد سياتيك، پهلو درد و درد مفاصل است.

اگر با عسل و زفت باشد و ضماد كنند سختى مفاصل را از بين مى ‏برد. اگر با سركه بورق و روغن حنا مخلوط كنند خستگى را بر طرف مى‏ كند. زبرى و گرى پلكها را نرم و سپيدى چشم را جلا مى‏ دهد و در مورد رطوبت‏ هاى چشم سودمند است.

در معالجه «ربو» تنگى نفس و تندى نفس مفيد است و بايد با عسل بليسند يا با آبجو تناول نمايند. زخم حجاب سينه را تنقيه مى‏ كند و از خفگى، بلغم و زهره سياه (مره سوداء) رهايى مى ‏بخشد.

تناول ۴۱ گرم در خمى از اشق در علاج سخت شدن طحال و سفتى كبد مفيد است و اگر با سركه باشد و بر طحال و كبد بمالند همان تأثير را دارد و در استسقاء نيز مفيد است.

در ادرار چندان مؤثر است كه با بول خون آيد، مسهل و ضد كرم كدو است. حيض را روان مى ‏گرداند. بيضتين كه به سختى دچار آيند با ماليدن اشق و سركه نرمش طبيعى را باز يابند. اگر اشق را با مشك زمين و روغن زيتون مخلوط كنند قاتل حشرات است.[۳۰]

اشق مدر بول و حيض و ماليدن آن با روغن براى سختى اورام مفيد است. براى فلج، لقوه و نقرس هم مجرب است. منفعت خاص: محلل ورم هاى طحال و جگر است. با آب گرم مخلوط كرده و قرقره نموده براى درد گلو نافع است.

خوردن اشق با عسل، دافع بلغم و كرم هاى معده است و ضماد آن بر چشم، رطوبت چشم و غبار چشم را دور مى ‏كند. اگر بر زخمها ماليده شود هم صاف مى ‏كند و هم پر مى ‏نمايد. سينه را از رطوبت كثيف، پاك و سنگ كليه و مثانه را دفع مى ‏كند.[۳۱]

(۱)- طب النبى، ص ۱۶۶.

(۲)- مخزن المفردات، ص ۳۱.

(۳)- اغراض، ص ۶۱.

(۴)- قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۱، ص: ۱۹۴

زرتشتيهاى هند از چوب صمغ اشق به عنوان بخور در مراسم مذهبى خود استفاده مى ‏كنند. اسم چوب اين صمغ در كتاب اوستاى مقدس آمده است.

كتاب همدرد، از اشق در نسخه ‏هاى زير استفاده كرده است:

۱- ضماد عشق: نافع ورم و بزرگى طحال است كه با سركه ضماد مى ‏شود.

۲- ضماد كبريت.

۳- مرحم اشق: براى خنازير، غدد را تحليل مى‏ كند و براى درد مسكن است.

۴- مرحم رسل: زخمها را صاف كرده زود ترميم مى ‏كند و غده‏ هاى سخت را نرم مى كند.[۳۲]

اشق نافع انسداد رگها، درد مفاصل، خشكى مفاصل، تنگى نفس، زخم پرده سينه، سفتى طحال، زبرى و گرى پلكها، استسقاء، يبوست، كرم كدو، سفتى بيضه و كبد، ورم، فلج، لقوه، نقرس، بلغم، رطوبت چشم، سنگ كليه و مثانه، زرداب، خنازير و زخم مى‏ باشد.

مقدار مصرف: مقدار خوراك آن از ۱ تا ۳ گرم است. مضر معده است و مصلحش سركه، انيسون، روغن گل و عسل مى‏باشد.

مقدار خوراك آن ۳ گرم است.[۳۳] خوراك آن ۱ گرم است.[۳۴] مقدار خوراك آن از نيم تا يك مثقال است.[۳۵]

محل رويش:

اين گياه در يزد، اصفهان، كوه كهرود، نواحى كوهستانى كرمان و زرند كرمان، نواكوه و بلوچستان مى‏ رويد.[۳۶] در حوالى اصفهان، شيراز و يزد به دست مى ‏آيد.[۳۷]

محل رويش آن نيز خراسان و پاكستان است.[۳۸] درخت اشق در مناطق سردسير مى‏ رويد.[۳۹] محل رويش آن نيز ليبى است.[۴۰]

______________________________
(۱)- المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

(۲)- همدرد، از ص ۱۹۰ الى ۲۵۶.

(۳)- بستان المفردات، ص ۲۱۲.

(۴)- دستور بريتانى، ص ۱۱۱۱.

(۵)- زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

(۶)- زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

(۷)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

(۸)- المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

(۹)- تحفه حكيم، ص ۲۵.

(۱۰) صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.

[۱] – فرهنگ معين، ج ۴، ص ۵۰۲۹.

[۲] – همان، ج ۱، ص ۲۸۴.

[۳] – همان.

[۴] – تحفه حكيم، ص ۲۵.

[۵] – صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.

[۶] – قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

[۷] – محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

[۸] – فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

[۹] – المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

[۱۰] – دستور بريتانى، ص ۱۱۱۰.

[۱۱] – محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

[۱۲] – زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

[۱۳] – فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

[۱۴]– لاثانى لغات الادويه، ص ۱۶؛ لسان العرب، ص ۱۶.

[۱۵] – بستان المفردات، ص ۲۱۲.

[۱۶] – طب النبى، ص ۱۶۶.

[۱۷] – صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.

[۱۸] – المفردات، ص ۸۰.

[۱۹] – دستور بريتانى، ص ۱۱۱۰.

[۲۰] – زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

[۲۱] – قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

[۲۲] – صيدنه، ج ۲، ص ۷۵۴؛ اغراض، ص ۶۱؛ تحفه، ص ۲۵.

[۲۳] – فارماكوگرافيا، ج ۲، ص ۱۵۶.

[۲۴] – بريتانى، ۱۱۱۱.

[۲۵] – زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

[۲۶] – صيدنه، ج ۲، ص ۷۵۴.

[۲۷] – طب النبى، ص ۱۶۶.

[۲۸] – مخزن المفردات، ص ۳۱.

[۲۹] – اغراض، ص ۶۱.

[۳۰] – قانون در طب، ج ۲، ص ۶۶.

[۳۱] – المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

[۳۲] – همدرد، از ص ۱۹۰ الى ۲۵۶.

[۳۳] – بستان المفردات، ص ۲۱۲.

[۳۴] – دستور بريتانى، ص ۱۱۱۱.

[۳۵] – زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

[۳۶] – زبان خوراكيها، ج ۳، ص ۵۸.

[۳۷] – محيط اعظم، ج ۱، ص ۱۶۱.

[۳۸] – المفردات، ص ۸۰؛ بستان المفردات، ص ۲۱۲.

[۳۹] – تحفه حكيم، ص ۲۵.

[۴۰] – صيدنه، ج ۱، ص ۶۴.