صبر زرد

توضیحات

صبر زرد عصاره برگ گياهى است كه به فارسى «صبر»، «صبر زرد» و «چادروا» و در كُتب طبّ سنّتى با نامهاى «صبر» و «صبارا» و «صبر سقوطرى» مى‏ آيد. اين گياه اغلب، بدون ساقه‏ یا  داراى ساقه كوتاه و برگ هاى آنها ضخيم گوشتى و گروهى به رنگ سبز مايل به قرمز، دراز و نوك تيز كه در كنار برگها در بعضى از گونه‏ ها خارهاى نوك تيزى ديده مى‏ شود. در برگهاى صبر، عصاره فراوانى وجود دارد كه شفاف، چسبنده، سبز رنگ و خيلى تلخ و منبع مادّه شيميايى صبر است كه از آن استخراج مى ‏شود.

تركيبات شيميايى:

۱- اسانس به مقدار كم، كه بوى مخصوص از انواع آلوئس مربوط به آن است.

۲- رزين به مقدار ۱۲ تا ۱۳ درصد، كه غير محلول در كلروفرم است و قسمت غير مسهلى آلوئس را تشكيل مى‏دهد.

۳- يك آمودين به نام: آلوامودين كه جزئى از آن به حالت آزاد و قسمت زيادتر آن به حالت گلوكزيدى وجود دارد. اين آلوامودين، ايزومرى از فرانگولاامودين است كه يك متيل ترى اكسى آنتراكينون مى ‏باشد. آلوامودين، به‏ صورت ذرّات سوزنى شكل به رنگ نارنجى در تولوئن به دست مى‏ آيد. در گرماى ۲۲۳- ۲۲۴ درجه ذوب مى ‏شود و به مقادير زياد در اتر، بنزين (رنگ زرد ايجاد مى‏كند)، محلول آمونياك و اسيد سولفوريك (رنگ مرجانى ايجاد مى‏كند) حل مى‏ شود.

۴- آلوئين‏ها كه مطالعات بسيارى درباره آنها صورت گرفته خلاصه آن به شرح زير است:

در سال ۱۸۴۶ دانشمندى به نام‏Robiquet از آلوئس سوكوترن، مادّه آمرف و تلخى به دست آورد كه آن را آلوئتين نام نهاد. سپس‏smit .H در سال ۱۸۵۱ از آلوئس بارباد، مادّه متبلور و تلخى با اثر مسهلى به دست آورد كه آن را آلوئين ناميد. به همين نحو، ضمن بررسى آلوئس‏هاى مختلف، آلوئين‏هاى متفاوتى به دست آمد كه براى تميز دادن آنها از يكديگر، به ناچار، خلاصه نام منشاء اين آلوئس‏ها به كلمه آلوئين افزوده شد مانند آن كه آلوئين حاصل از آلوئس باربادها به باربالوئين و به همين نحو سوكالوئين (آلوئس ناتال) نامگذارى گرديدند.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۴۸

ناتالوئين در گرماى ۲۰۳ درجه ذوب مى‏ شود و به‏ صورت بلورهاى فلس مانند و زرد روشن نيز متبلور مى ‏گردد. اين مادّه در اسيد سولفوريك داراى بيكرمات پتاسيم، رنگ سبز و با سود داراى پرسولفات آمونياك، رنگ بنفش مى‏ دهد.

از مجموعه بررسى‏ هايى كه در آلوئس‏ها به عمل آمد، اين نتيجه حاصل شد كه همه آلوئس‏ها داراى مخلوطى به نسبت هاى مختلف از باربالوئين و دو ايزومر آن مى ‏باشند به استثناى آلوئس ناتال، كه داراى يك آلوئين متفاوت با ساير انواع، به نام ناتالوئين و مادّه مشابه ديگرى به نام هوموناتالوئين است. باربالوئين، به‏ صورت بلورهاى سوزنى منشورى شكل ظريف و زيبا، به رنگ زرد درخشان، متبلور مى ‏شود. در اسيد كلريدريك، برميدريك و استيك به سهولت، ولى در آب، به حالت گرم حل مى ‏شود.

۵- موادّ آمرف كه ۶۰ تا ۶۵ درصد آن را تشكيل مى‏ دهند و قابليت حل شدن در آب سرد را دارند.

داراى آلوئين، ايزوباربالوئين، آمودين، صمغ و رزين، در برگ هاى گياه موادى از مشتقات آنتراكينون مانند: آمودين و كريزوفانيك اسيد مشخص شده است. در برگ هاى گوشتى، اورونيك اسيد، اكسيد ازوكاتالار و انواع قندها يافت مى ‏شود. به ‏علاوه در گياه، يك گلى‏كوزيد متبلور به نام باربالوئين و در آخر، اسانس يافت مى ‏شود.

خواص- كاربرد:

براى معالجه آسم، به‏ عنوان تونيك و كمك به رفع سوء هاضمه خورده مى ‏شود.

قاعده ‏آور، و براى معالجه صرع مفيد است. براى درمان روماتيسم و برخى اختلالات كبد مفيد مى ‏باشد. براى تصفيه خون آن را مى‏ جوند.[۱]

جميل بن صالح گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: دخترى دارم ستاره را مانند، خمچه- سبو مى‏ بيند. فرمود: آرى مانند دانه مى‏ بيند. گفتم: چشمش ضعيف است‏ .فرمود: با صبر و مر و كافور كه همه مساوى باشند، سرمه بكشد. مى ‏گويد: چنين كردم نافع شد.

(۱)- معارف گياهى، ج ۷، ص ۹۶.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۴۹

صبر، صباو. به هندى الوا و انگليسى‏ALOES مادّه شيميايى در صبر الواين مى ‏باشد.

صبر گياهى است از تيره سوسنى‏ها جزء دسته تك‏لپه‏ايها كه داراى برگ هاى ضخيم و دراز و سبز مايل به قرمز و بدون دمبرگ، داراى كناره ‏هاى پيچ و خم‏ دار است كه منتهى به تيغ مى ‏شوند. گل هايش به رنگ زرد مايل به سبز است كه به ‏صورت خوشه بر روى ساقه مولّد گل قرار دارند. اين گياه داراى گونه‏ هاى متعدد است كه همه، خاص نواحى گرم هندوستان و جزاير آنتيل و شمال آفريقا است.

برخى گونه ‏ها نيز در نواحى درياى روم مى ‏رويند. از اين گياه شيراب ه‏اى به دست مى ‏آورند كه پس از تغليظ به نام صبر زرد به بازار عرضه مى ‏كنند و در تداوى مصرف دارد، صبر زرد، صباره، الصبر، آلوى، شب پار، رب (گياه)، شيرابه سفت شده‏اى كه از گياه صبر به دست مى‏ آورند. رنگ اين مادّه غليظ شده از قرمز تا قهوه ‏اى متغير است و معمولًا به ‏صورت تكّه‏ هاى جامد به بازار عرضه مى ‏شود.

قطعات صبر زرد به خوبى به ‏صورت گرد درمى ‏آيد و در مجاورت حرارت ابتدا نرم و ذوب شده، سپس با شعله درخشانى مى ‏سوزد. صبر زرد به خوبى در الكل و آب جوش حل مى ‏شود و پس از سرد شدن رسوبى به نام صبغ از خود باقى مى ‏گذارد، طعم صبر زرد بسيار تلخ و مهوّع و بويش بسته به انواع آن فرق مى‏ كند.

صبر: صمغ درختى است، بسيار تلخ كه در كنار درياى قلزم، تبت و يمن مى‏ رويد.

طبيعت آن، گرم و خشك است.[۳] صاحب اختيارات بديعى مى ‏نويسد: سه نوع است .

سقوطرى، عربى، سمجانى و بهترين آن سقوطرى بود و سقوطر جزيره‏ اى بود نزديك ساحل يمن، خواص: براى معده از همه دواها سودمندتر بوده،بادها را بشكند و اثر مسهل صفرا و بلغم بوده و مجموع بدن را از فضولات جمع شده پاك گرداند و استعمال آن در بواسير بغايت نيكو بود.[۴]

گياهش همچون زنجبيل شامى است. درخشنده و زودشكن و بدون ريگ مى ‏باشد.

صبر، سقوطرى، در دوّم خشك و تا دوّم گرم است. گيرنده و خشكاننده بدن و خواب ‏آور است. قرحه ‏هاى سرسخت را دوا كند، دواى درد مفاصل است، سودا را بيرون ريزد. داروى ماليخوليا است، در علاج قرحه گرى و درد چشم و خارش گوشه چشم و در خشكانيدن رطوبت چشم، بسيار نافع است، اگر در سرما بخورند، بيم اسهال خونى مى‏ رود، دو برابرش افشرده فيل ‏زهره.[۵]

صبر: به كسر صاد مهله و سكون باى موحده و راى مهمله، به فتح صاد و كسر با نيز آمده و آن را سولع و صبارا نيز نامند، لغت عربى است و به سريانى علوا و به لاتين الويس و ايلوز و به تركى ازواو، به يونانى فيقراواليا و به رومى نيز اليا گويند و معروف بنواحى مغرب صباره است و به شام صيانه و به فارسى قديم الواد عامه زرده و شبيار و به اصفهانى جدورا و گيلانى نوشته كه صبر را صبر تمر نامند كه آن بطى الاسهال است.

درخت آن را اهل شام و نواحى، آن صبارا و به هندى كنوار و گهيگوار گويند و آن عصاره جامد نباتى است.

برگ آن شبيه به برگ سوسن و غليظ برگ و ميان زردى و سبزى، طول آن در اكثر به قدر يك ذراع و عرض آن به مقدار چهار انگشت و ستبر به قدر يك انگشت و زياده و كم از كن و طرف پايين برگ آن از يك بيخ رسته به غير ساقه و بر هر دو جانب آنها خارهاى صلب كوتاه مثل دندانه ارّه و جوف آن متخلخل و مملوّ از رطوبت و چون آن را بشكافند.

از آن رطوبت غليظ، لزج و چسبيده به دست مى ‏آيد و بيخ آن غليظ مانند تربده، جمله اين نبات تلخ مزه ذى رطوبت لزج ثقيل الرائعه مى‏ باشد و مدّتى باقى مى‏ ماند و جوهر آن از گرمى آفتاب و هوا فاسد نمى‏ شود و اين دليل غلظت رطوبت آن است. گرم و خشك در دوّم است. محلّل اورام و ملحم جراحات تازه و مانع انتشار آكله است، قابض تسكين درد اعضاء، مسهل سودا است.[۶]

صبر، عصاره درختى است كه برگهاى آن دراز و از ميانه درخت آن شاخه ‏اى پديد مى‏ آيد، بر سرش گل زرد مى‏ رويد. در اغراض ۶۳۲ گويد: صبر به كسر باء عصاره نباتى است برگش شبيه به برگ كلم و بسيار ضخيم و شبيه به برگ يمانى كه در مازندران انجير بغدادى گويند و بيخش به قدر شلغم و از يك بيخ زياده بر ده عدد، مى‏رويد و مملو از رطوبت در غايت تلخى و چون مدّتى بگذرد.

از وسط برگها ساقه‏اش مى ‏رويد قريب به ذرعى و پر از رطوبت عسلى با اندك حلاوت كريه الرايحه و ثمرش مثل غوره خرما و در آخر سرخ مى ‏شود و بايد ضعيف الاحشا خصوصا صاحبان ضعف جگر و امعاء و كسانى كه بواسير دارند، از اين گياه استفاده نكنند. صبر، مقر، علوا، صبر را به سريانى علوا و به فارسى الوا و به رومى الو گويند و در مغرب صباره نامند.

(۱)- اختيارات بديعى، قرابادين، ص ۲۷۱.

(۲)- قانون در طب، ص ۲۸۶.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۵۱

فارسى: صبر زرد، عربى: الصبر، صبر، المقر.

آلوئس يا صبر زرد، داراى دو اثر مقوّى و مسهل است. مقدار كم يعنى ۰۵/ ۰ تا ۱۰/ ۰ گرم آن اثر محلّل و مقوّى معده دارد و به‏ عنوان تقويت كننده دستگاه هضم به كار مى ‏رود و تصوّر مى ‏كنند كه اين عمل براى آن است كه اين مادّه به‏ طور خفيف مخاط روده را تحريك كرده، از توقّف موادّ در آنجا جلوگيرى به عمل مى‏آورد.

از اين نظر در موارد سوء هضم‏ هايى كه منشأ آنها ضعف عمل دستگاه گوارش باشد مفيد است. و همچنين به‏ عنوان مقوّى معده، به مقدار كم مصرف مى‏ شود. ضمنا مقدار متوسط آن به‏ عنوان مليّن به كار مى‏رود. مقدار زيادتر آلوئس داراى اثر مسهل قوى و قاعده‏ آور است. آلوئس مانند تمام مسهل‏ هاى دسته آنتراكينونيك عمل مى‏ كند با اين تفاوت كه عمل آن بطئى‏تر است و به‏ علاوه اثر ضدّ كرم (كرمك) نيز دارد.

______________________________
(۱)- محيط اعظم، ج ۳، ص ۱۶۳؛ تحفه حكيم، ص ۱۷۱.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۵۲

آلوئس را نبايد براى زنان باردار و در موارد خونريزى در فواصل قاعدگى يا در حالاتى از بيمارى كه خون در ادرار ظاهر مى ‏شود يا براى مبتلايان به بواسير تجويز كرد.

آلوئس اثر ضدّ عفونى كننده و التيام دهنده قوى نيز دارد و در پانسمان زخمها مخصوصا در دامپزشكى و همچنين در سوختگي ها به كار مى‏ رود. آلوئس و فرآورده‏ هاى آن نبايد به اطفال داده شود، مگر در موارد لزوم، آن هم به ‏صورت تنقيه، جهت دفع كرمك.

صور داروئى:

گرد آلوئس به ‏صورت كاشه يا حب و به‏ عنوان مقوّى معده، به مقدار ۰۲/ ۰ تا ۱۰/ ۰ قبل از غذا يا ملين به مقدار ۵/ ۱ گرم مصرف مى‏ شود. تنطور سادّه ۵/ ۱ آن، كه هر ۵۴ قطره آن، يك گرم وزن دارد به مقدار ۵/ ۰ تا ۳ گرم و تنطور مركب آن يعنى اليكسير دولونگ و به مقدار ۵ تا ۲۰ گرم مصرف مى‏ شود. تنطور اخير به ‏عنوان مقوّى معده و مسهل نيز مى‏تواند به كار رود.

۱- نسخه براى دفع كرمك اطفال:

صبر زرد، ۵/ ۰ تا يك گرم- زرده تخم ‏مرغ، يك عدد- آب نيم گرم، ۵۰ تا ۱۰۰ گرم اين مخلوط را پس از به هم زدن و يكنواخت كردن آن، به‏ صورت تنقيه بايد مورد استفاده قرار گيرد.

۲- نسخه تقويت كننده و هضم كننده با اثر مسهل:

صبر زرد، ۱۰ گرم- عصاره كنيكيناى قرمز، ۵ گرم- دارچين، ۲ گرم- عسل، به مقدار كافى جهت تهيّه ۱۰۰ حب. مقدار مصرف آن، يك يا دو دانه، قبل از غذا است و هيچ‏يك‏ از گياهان مولّد صبر زرد در ايران نمى‏رويند.[۷]

صبر را در اردو، الوا مى‏ گويند و در انگليسى‏Aloes مى‏ گويند، اين يك عصاره‏اى است كه از نباتش ماده‏اى به نام گيك‏وار كه در انگليسى آن راAloe Barbadensis مى‏ گويند، به دست مى‏آيد. بوته آن نيم متر مى‏ باشد، برگهاى آن از بيخ بدون شاخه درمى ‏آيد كه از بريدن اين برگها عصاره‏اى بيرون مى‏ آيد كه آن را صبر مى‏ گويند و نيز اين گياه، گلهاى گلابى رنگ دارد.

برگهاى آن از بيرون سبز و مغز آن سفيد، ذائقه: تلخ و بودار، مزاج: گرم و خشك در درجه دوّم، مقدار خوراك مغز گيك‏وار يعنى درخت صبر، از ۷ گرم تا ۱۲ گرم، در پاكستان و هندوستان زياد مى‏ باشد.

مصلح آن: كتيرا، گل سرخ، عسل خالص. خواص آن: مقوى معده، مسهل، محلّل اورام و در ورم طحال و امراض شكم مفيد است، هاضم و اشتهاآور است، مقوّى باه و محلّل اورام است و در خيلى از داروهاى معدنى در كُشته درست كردن آنها استعمال مى‏ شود، برگ گيك‏وار را دو تكّه كرده، بر آن رسوت و زردچوبه مى‏ مالند و نيم گرم كرده، بر اورام مى‏بندند. ماليدن لعاب آن با زيره سفيد و شب در تكه‏اى از پارچه ريخته، بر چشم گذاشته، رطوبت و چركى چشم را صاف مى‏ كند.

خون را تصفيه مى‏ كند، معدّل اخلاط بلغمى است، فساد خون را صاف مى‏ كند، در مركّبات طحال و جگر آن را مشمول مى‏ كنند، براى جگر و امعاء مضرّ است و نيز بعضى‏ها گفته ‏اند: گل گلاب مصلح آن است. آن را نيز براى مسكّن الم و بواسير خونى استعمال مى‏ كنند. هر روز با كمى عسل و زنجبيل خوردن، مقوّى باه، علاج امراض سر، درد پهلو و درد كمر مى‏ باشد.[۸]

و امّا عصاره آن كه صبر هست، آن را از برگها گرفته، خشك مى‏ كنند، از آن يك جوهر طبّى به نام الواين حاصل مى ‏شود كه آن را صبرين هم مى‏ گويند. اينها چند قسم است، صبر سقوترى از درختهاى صبر جزيره سقوترا و زنگبار مى‏ گيرند و صبر بربدى كه از درخت صبر جزائر عرب و هند مى‏باشد، اطبّاءِ يونانى صبر سقوترى را بهتر مى‏ شناسند.

(۱)- گياهان دارويى، دكتر على زرگرى، ج ۳، ص ۱۹۹.

(۲)- المفردات، ص ۴۳۹؛ مخزن المفردات، ص ۳۳۷؛ بستان المفردات، ص ۲۴۸.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۵۴

رنگ قريب سياه، ريزه‏ هاى آن چرب، مانند شيشه شفّاف، مگر صبر سقوطرى سرخ مايل به رنگ بور و صبر بربدى تند و سبز مايل به زرد مى ‏باشد، ذائقه: خيلى تلخ و دل به هم مى‏ خورد، مزاج: گرم و خشك به درجه دوّم. مركب القوا، مقدار خوراك: از ۱۲۰ ميلى‏گرم تا نيم گرم،

مصلح آن: كتير و گل سرخ، مضرّ معده و كبد، بدل آن: تربد و رسوت، مليّن- مسهل- مقوّى معده و جگر، قاتل كرم، مدرّ حيض و محلّل رياح و منقى قروح مى ‏باشد. اگر زن حامله خيلى استعمال كند جنين را سخت مى ‏كند، نفع خاص معده و امراض دماغى. حب ايارج، حب سر، حب تنكار، حب شبيار، مركّبات معروف صبر در داروى يونانى مى ‏باشد و استعمال آن نيز بصارت را قوّت مى‏دهد.[۹]

برگ درخت صبر گيك‏وار، را براى درد مفاصل، سرفه، مقوّى باه با داروهاى مختلف مخلوط كرده، استعمال مى كنند. حلواى گيك‏وار مركّب معروف دواى يونانى است و عصاره آن الوا يعنى صبر را در طب‏Aloeindica مى‏ گويند كه در امراض چشم، خارش، اوجاع مفاصل، روماتيسم، سردرد، گوش درد، تبّ، امراض شكم و معده و سينه و مدرّ حيض استعمال شده و نيز بعضى مرهم‏ ها و حمول و ضماد براى اورام ذكر شده است و در قبض دائمى، كمى اشتها، ضعف جگر فايده مى‏ دهد.

مقوّى براى چشم است، بخصوص براى پيران و نيز در تمام امراض چشم از آن فايده برده ‏اند و انواع مختلف به‏ طور كحل و سرمه درست كرده ‏اند و در امراض بلغمى و عصبى مثل لقوه صورتى، فلج، رعشه، دردها، درد مفاصل با ادويات مشابه در اثر خود مخلوط شده استعمال شده است.[۱۰]

______________________________
(۱)- المفردات، ص ۱۰۷؛ مخزن المفردات، ص ۵۲؛ بستان المفردات، ص ۶۴.

(۲)- همدرد، ص ۷۴- ۹۵- ۱۰۴- ۲۲۱- ۲۶۳.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏۴، ص: ۲۵۵

در داروسازى نيز، آن را اليوز مى‏ گويند و درخت آن را گيك‏وار يا كمار گندل نوشته ‏اند. از آن گردى درست شده است كه مقدار خوراك آن، از ۱۰۰ تا ۳۰۰ ميلى‏گرم‏ است. قرص اليوز مقدار خوراك آن از ۵/ ۰ گرم تا ۲۵۰ گرم است و جوهر اليوز به نام الواينكه مقدار خوراك آن ۱۶ ميلى‏گرم است.

در طبّ آن را با روغن دارچين، قرنفل، روغن حنظل و بلادونا مخلوط كرده، براى قبض دائمى و پيچ شكم و نيز در جريان احتلام، بواسير خونى و كثرت حيض مى‏ دهند. اگر اين دوا را به زن مريض بدهند بچه شيرخوار آن را اسهال مى‏ گيرد، زن حامله اگر آن را بخورد، بچه سقوط مى‏ كند، اين دوا حركات دوران خون را در پا تند مى‏كند.[۱۱]

صبر عصاره ‏اى از برگهاى‏Aloe perryi Bakey يا از برگ‏Aloe vera linne fam liliaceie مى ‏باشد كه در آن ۱۰ درصد رطوبت اضافى دارد و ۵۰ درصد مادّه صبر در آن مى‏ باشد و اين محلول، جوهر اگواين دارد و الواين قسم دوّم به نام سكوترين‏الو مى ‏باشد كه جوهر آن‏Socaloinc مى‏ باشد و نيز كتاب طبّى معترف است كه اين دارو، قبل از مسيح از مصرى‏ها به وجود آمده و مقدار گرد اليوز از ۲۵۰ تا ۱۳۰۰ ميلى‏گرم مى ‏باشد.

امّا جوهر اليوز الواين خيلى مؤثر و قوى است، مقدار خوراك اعتيادى آن ۱۲۵ ميلى‏گرم و به ‏طور مسهل تا ۱۵ ميلى‏گرم داده مى‏ شود. رب اليوز، خوراك آن نيز ۱۲۵ ميلى‏گرم و قرص الو، مقدار خوراك آن ۲ سى سى براى مسهل استعمال مى ‏شود. در تنطور اليو مضاعف شيرين‏ بيان مخلوط است. نيز در كتابهاى دارويى تركيب گوناگون با بلادون، نكسواميكا، ريوند چينى شده و مفصّل بيان شده است.[۱۲]

[۱] ( ۱)- معارف گياهى، ج ۷، ص ۹۶.

[۲] ( ۱)- روضة كافى، ج ۸، ص ۳۸۳، حديث ۵۱۸.

[۳] ( ۲)- فرهنگ فارسى، دكتر معين، ج ۲، ص ۲۱۲۹.

[۴] ( ۱)- اختيارات بديعى، قرابادين، ص ۲۷۱.

[۵] ( ۲)- قانون در طب، ص ۲۸۶.

[۶] ( ۱)- محيط اعظم، ج ۳، ص ۱۶۳؛ تحفه حكيم، ص ۱۷۱.

[۷] ( ۱)- گياهان دارويى، دكتر على زرگرى، ج ۳، ص ۱۹۹.

[۸] ( ۲)- المفردات، ص ۴۳۹؛ مخزن المفردات، ص ۳۳۷؛ بستان المفردات، ص ۲۴۸.

[۹] ( ۱)- المفردات، ص ۱۰۷؛ مخزن المفردات، ص ۵۲؛ بستان المفردات، ص ۶۴.

[۱۰] ( ۲)- همدرد، ص ۷۴- ۹۵- ۱۰۴- ۲۲۱- ۲۶۳.

[۱۱] ( ۱)- كتاب طبى اختر حسين، اعوان ص ۱۱۸

[۱۲] ( ۲)- دستور بريتانى، ص ۱۱۶۶.