افتیمون شامی

توضیحات

افتیمون شامی
سس سس نام کلی است که در ایران به گونه‌های مختلف گیاهی پیچنده و انگلی گفته می‌شود. در اصفهان «سس» و در تفرش «شن» و در بعضی مناطق آن را «زجمول» نامند. به فرانسوی به‌طور کلی انواع آن را etucsuC و به انگلیسی reddoD نامند. در کتب طب سنتی انواع آن با نامهای «آفتیمون»، «آفیثیمون»، «کشوث» و «کشوت» آورده شده است.

گیاهی است از خانواده eaecaluvlovnoC یا eaecatucsuC، بیش از ۸۰ گونه آن تا حال شناسایی شده که عموم آن‌ها پیچنده و انگلی می‌باشند و غالب آن‌ها در ایران می‌رویند و آفت انگلی مهم گیاهان مختلف زراعی نظیر یونجه، عدس، ریحان، صغز، نعنا، کتان، شبدر، آویشم و تعداد زیادی گیاهان دیگر هستند.

مشخصات کلی سس‌ها

کوسکوت‌ها یا سس‌ها به‌طور کلی گیاهانی هستند پیچنده، انگلی، بدون برگ و بدون کلروفیل با ساقه‌های نازک نخی. برگهای آن‌ها رشد نکرده و به‌قدری ریز است که بدون برگ به نظر می‌رسند.

از نظر بذری گیاهانی یکساله هستند ولی از نظر قطعاتی از ساقه آن‌ها که دارای آلت مکنده است و روی بدنه سایر گیاهان مستقر می‌شوند گیاهی چندساله محسوب می‌شود. به علاوه در خاک تشکیل غده‌هایی می‌دهند که در بهار سال بعد مجددا منشاء رویش یک گیاه کوسکوت دیگر می‌شوند.

معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۳

بذر کوسکوت در اوایل بهار جوانه زده و به کمک ماده ذخیره‌ای آلبومن که در خود دارند، موجب رشد ریشه و گیاه می‌شوند که در خاک فرو رفته و در عین حال یک ساقه هوایی نیز از آن خارج می‌شود و رشد می‌کند و از همان آغاز بیرون آمدن از خاک شروع به جستجو برای یافتن یک گیاه میزبان در نزدیکی خود می‌کند که به آن پیچنده و مکنده خود را برای تغذیه و ادامه حیات در آن فرو کند.

اگر در نزدیکی خود گیاه میزبان نیابد و تأخیری در استقرار آن روی دیگری بشود پس از مدتی که ذخیره محدود آلبومن دانه تمام شد ناچار گیاه کوسکوت می‌خشکد و از بین می‌رود ولی اگر گیاه میزبان را در همان اوایل رشد در نزدیکی خود پیدا کند بی‌درنگ دور آن پیچیده و پس از فرو کردن مکنده در گیاه میزبان پس از مدت کوتاهی ریشه و قسمت پایین ساقه آنکه وصل به ریشه است خشک شده و گیاه کوسکوت مستقلا روی گیاه میزبان مستقر و با استفاده از شیره گیاهی گیاه میزبان به زندگی انگلی خود ادامه می‌دهد و بتدریج ساقه‌های نخی نازک خود را هرچه بیشتر دور گیاه می‌پیچد.

در اینجا نکته قابل ذکر این است که در عین حال که گونه‌های مختلف کوسکوت، گیاهان میزبان خاصی را طالب می‌باشند، مثلا گونه ronim atucsuC بیشتر به گیاه آویشم «۱» حمله می‌کند و به همین دلیل آن را myht ud etucsuC نیز می‌نامند و iilofirt atucsuC که یک وایته‌ای از کوسکوت آویشم است، معمولا آفت مزارع یونجه و شبدر می‌باشد و یا munilipe atucsuC که معمولا به کتان حمله می‌کند، ولی در عین حال همیشه گیاه میزبان و مورد علاقه هرگونه‌ای از کوسکوت یک گیاه خاص نمی‌باشد و با توسعه و گسترش در یک مزرعه به سایر گیاهان موجود در مزرعه نیز حمله می‌کند، به این ترتیب هر نوع سس به چند نوع گیاه مختلف حمله می‌کند.

موضوع دیگر جالب توجه این است که بررسی‌های شیمیایی نشان می‌دهد که ترکیبات شیمیایی کوسکوت‌ها یا سس‌ها حتی ترکیب شیمیایی یک گونه سس بسته به اینکه روی چه گیاهی مستقر شده و از شیره گیاهی چه گیاهی تغذیه کرده باشد، متفاوت است. مثلا گونه axelfer atucsuC که یک سس دارویی است وقتی روی گیاه صندل مستقر می‌شود از آن ماده دی- مانیتول «۲» می‌گیرد و وقتی همین سس روی سایر گیاهان میزبان خود مستقر می‌شود در آن ماده دولسیتول «۳» تشکیل می‌شود.

(۱). myhT
(۲). lotinnaM- D
(۳). loticluD
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۴

با توجه به توضیحات فوق روشن می‌شود که کوسکوت‌ها از جمله سس‌ها در ایران از آفتهای مخرّب زراعی هستند و اگر در مزرعه یونجه، عدس، شبدر، کتان، ریحان و نظایر آن پیدا شود، موجب نگرانی زارع می‌شود زیرا به احتمال زیاد قسمت عمده زراعت او در فاصله کوتاهی نابود می‌شود ولی گونه‌هایی از این گیاه انگلی مخرّب، در عین حال که آفت گیاهان زراعی هستند ولی منبع داروهای شفابخشی برای انسان می‌باشند و در طب سنتی از انواع آن برای مداوا و معالجه بیماری‌های مختلف به‌طور وسیعی استفاده می‌شده است.

با این توضیحات مقدماتی اینک به شرح چندگونه از کوسکوت دارویی می‌پردازیم:
1. افتیمون:
گیاهی است پیچنده انگلی از انواع سس، در کتب طب سنتی با نامهای «آفتیمون»، «آفتیمون» (الابنیه) و «افیثیمون» [شرح اسماء] آمده است. به فرانسوی آن را etucsuC myht ud etucsuC و به انگلیسی reddoD گویند.
گیاهی است از خانواده eaecaluvlovnoC یا eaecatucsuC نام علمی آن. rruM mumyhtipe atucsuC یا. rruM (. L) mumyhtipe atucsuC می‌باشد.
کلمه افتیمون ظاهرا از لغت یونانی آن گرفته شده و این لغت در یونانی به معنای دواء الجنون می‌باشد و این یکی از ده‌ها خواص افتیمون است که برای بیماری‌های عصبی و جنون به کار می‌رود و در شرح خواص آن خواهد آمد.
مشخصات افتیمون گیاهی است یکساله که در بهار می‌روید و به گیاهان میزبان خود حمله می‌کند و به آن‌ها می‌پیچد و تا اواخر تابستان هم پابه‌پای میزبان ضعیف شده، رشد می‌کند و گل و بذر می‌دهد. ساقه‌های آن به شکل نخ قرمز رنگ یا قرمز مایل به زرد است. گل آن سرخ غباردار با ریشکهای بسیار نازک مانند مو و تخم آن ریز، مغز آن سرخ مایل به زرد که روی آن را قشر سخت سیاهی پوشانیده است.

این‌گونه سس در ایران در اطراف تهران در کرج، در دامنه‌های البرز در کندوان، پل زنگوله و در دیلمان در مزارع غلات، در شوش، ازنا، همدان و در اصفهان در شاه کوه انگل روی گیاه silatneiro acutcaL، در فارس در کازرون انگل روی aiciV و در بندرعباس انگل روی شنبلیله و گونه‌های دیگر آن و در جزیره هرمز، قشم و در کرمان در کوه جوپار بر روی آرتمیزیاها و در کوه لاله‌زار روی آویشم و آزربه دیده می‌شود.

معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۵
افتیمون علاوه بر گیاهان فوق به یونجه، سرو کوهی، گیاهان خانواده نیلوفر صحرایی، گیاه شیر پنیر (غالیون)، بومادران و گیاهان دیگری نیز حمله می‌کند.
گونه‌ای از این گیاه به نام. bxoR axelfer. C در هند مورد بررسی قرار گرفته و به هندی «آکاسبل» گفته می‌شود و این همان گونه‌ای است که در مخزن الادویه و سایر کتب طب سنتی اغلب به عنوان افتیمون ذکر می‌شود، لذا به شرح ترکیبات شیمیایی آن می‌پردازیم.

ترکیبات شیمیایی در آفتیمون گونه axelfer. C مواد کوسکوتالین «۱» و کوسکوتین «۲» مشخص شده است. در تخمهای آن پیگمانهای آماربلین «۳»، کوسکوتین، یک نوع موم و مقداری روغن «۴» یافت می‌شود. بعلاوه همان‌طور که قبلا ذکر شد وقتی که این سس به گیاه صندل سفید حمله می‌کند، در ترکیبات شیمیایی آن دی- مانیتول یافت می‌شود و در مواردی که روی سایر گیاهان مستقر می‌شود وجود ماده دولسیتول در آن مشخص شده است. در هند از دانه‌های این گیاه به عنوان بادشکن و ضد کرم شکم و از ساقه‌های گیاه به عنوان مسهل و در استعمال خارجی برای تسکین خارش و از دم‌کرده آن به صورت مایع شست‌وشوی زخم‌ها و از ساقه‌های آن برای رفع اختلالات صفراوی استفاده می‌شود.
خواص- کاربرد
گیاه افتیمون طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشک است و از نظر دارویی بیشتر ساقه‌های قرمز نخی شکل و گل آن مصرف می‌شود ولی در مواردی از تخم آن نیز استفاده می‌شود. در مورد خواص آن معتقدند که مسهل سودا و بلغم است و ساقه‌های آن به تنهایی و یا مخلوط با بنفشه یا فلفل مصرف می‌شود.
برای بیماری‌های عصبی، جنون، مالیخولیا، سردرد، کابوس، لقوه، دردهای مفاصل و سرطان نتایج خوبی داده شده است، به همین علت در بعضی کتب آن را «دواء الجنون»نیز می‌نامند.
(۱). nilatucsuC
(۲). nitucsuC
(۳). nilebramA
(۴). liO gniyrdimeSمعارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۶

اصولا افتیمون برای اشخاص پیر و سالمند و همچنین مزاجهای سوداوی نافع است و برای مزاجهای گرم صفراوی خوب نیست. طبق نظر جالینوس حکیم اگر تا یک هفته هر روز ۳۵ گرم ساقه‌های نخی و گلهای گیاه را در شیر تازه دوشیده شده بخیسانند و با ۷۵ گرم سکنجبین مخلوط کرده و بخورند برای رفع سردردهای سوداوی، جنون، مالیخولیا، تشنجهای امتلائی و خفقان مؤثر است.

طبق نظر شیخ الرئیس ابو علی سینا اگر ۱۴ گرم گیاه افتیمون را ساییده با قدری عسل و کمی نمک بخورند مسهل خوبی برای سودا و بلغم است و به نظر بغدادی اگر قدری سرکه هم به موارد فوق اضافه شود، اثرش بیشتر است.
اگر ۴۰ گرم تخم افتیمون را در کیسه کتانی ریخته و بسته و آن را در ۴۰۰ گرم سرکه انگور به مدت یک شب در فضای آزاد بگذارند که خیس بخورد و روز بعد آن را فشرده و صاف شده آن را گرم کرده و با ۷۵ گرم شربت بنفشه و ۳۷ گرم شربت ورد و مکرّر (شربت گل سرخ) و ۵ گرم روغن بادام شیرین مخلوط نموده و هربار ۲۰.۸ گرم بنوشند، به عنوان مسهل سودا بسیار مؤثر است.

بدون اینکه هیچ عوارض جانبی داشته باشد. شربت فوق برای مالیخولیا، وسواس سوداوی نیز نافع است. در نسخه دیگری آمده است که اگر ۳۵ گرم مغز فلوس خیار شنبر نیز به ترکیب فوق اضافه شود، تأثیر آن بیشتر و مفیدتر است.
باید توجه شود که در تهیه جوشانده‌های افتیمون اصولا از جوشانیدن زیاد آن باید خودداری شود و خیلی کم جوش داده شود زیرا جوش زیاد خاصیت آن را کاهش می‌دهد.

نسخه حکیم محمد باقر موسوی حکیم‌باشی شاه سلیمان صفوی برای شربت ساده افتیمون: ۱۸۰ گرم افتیمون سرخ مرغوب را در یک کیسه کتانی کرده در ۶ کیلوگرم آب که قبلا جوش آورده شده بیندازند بگذارند ۳.۲ جوش بخورد پس از آن دیک را پایین آورده آن‌قدر کیسه را مالش دهند تا عصاره و قدرت دارویی افتیمون کاملا داخل آب شود، بعد کیسه را چلانیده کنار بگذارند و چهارصد گرم سرکه کهنه انگور و پنج کیلوگرم شکر سرخ داخل آن کرده بجوشانند تا قوام آید.

از این شربت هربار تا ۷۰ گرم بنوشند. برای اشخاصی که مالیخولیا و وحشت دارند و برای بیماری‌های سوداوی بسیار نافع است.
دکتر شلیمر در مورد خواص کشوت به نقل از تحفه می‌نویسد که عصاره آن مخلوط با سکنجبین برای رفع اختلالات صفرا در بیماری زرد یرقان بسیار مؤثر است. تخم آن مدّر و قاعده‌آور است و به صورت ضماد برای کاهش درد مفاصل «۱» بسیار مؤثر است.

2. کشوث :

گونه دیگری از سس می‌باشد. در ایران با نامهای محلی «سس»، «شن» و «زجمول» شناخته می‌شود. در کتب طب سنتی با نامهای «کشوت»، «کشوث» و «کشوت» آمده است. به فرانسوی از انواع etucsuC و به انگلیسی از انواع reddoD است. گیاهی است از خانواده eaecaluvlovnoC یا eaecatucsuC نام علمی آن. lhaV anygonom atucsuC و مترادف آن. nruoT silatneiro. C می‌باشد.

تخم کشوث که در تهیه شربتهای دارویی مصرف دارد به سریانی دینار گفته می‌شود.
مشخصات گیاهی است انگلی، پیچنده و یکساله که شبیه سایر انواع سس‌ها در بهار می‌روید و به گیاه میزبان خود حمله می‌کند و تا اواخر تابستان می‌ماند. ساقه‌های آن به شکل نخ بی‌برگ به رنگ زرد تیره و گل آن ریز سفید کدر و تخم آن کوچکتر از تخم ترب و مغز تخم سرخ مایل به زرد یا مایل به سفید است.

بهترین آن تخم تازه زرد با طعم تلخ است. قدرت دارویی آن تا سه سال می‌ماند. در مورد این سس بیشتر تخم آن به عنوان دارو مصرف می‌شود و تخم تازه آن نیز باید انتخاب شود و کهنه نباشد. این‌گونه در اطراف تهران در کرج، در شمال در ایسپیلی ییلاق گیلان روی گیاه ارتمیزیا، در اصفهان روی گیاه قیج یا پیرسن‌داری «۲»، در شیراز در کوه عباسعلی و در ازنا و بیشه روی نوعی زبان‌گنجشک «۳» و سایر گیاهان دیده می‌شود.
خواص- کاربرد
تخم کشوت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک اکشوت مسهل و مدّر می‌باشد و قاعده‌آور است . از نظر خواص معتقدند که گیاه ترشح عرق و شیر را افزایش می‌دهد و خیسانده آن معمولا مؤثرترین شکل مصرف آن است.

(۱). sitirhtrA
(۲). ogabaF mullyhpogyZ.
(۳). acairys sunixarF
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۸

دم‌کرده آن برای یرقان و تقویت معده مفید است و با سرکه مسکّن سکسکه می‌باشد و خونریزی را بند می‌آورد و اگر آب آن با سکنجبین خورده شود، مسهل صفرا می‌باشد و برای یرقان بسیار مفید است.

توجه شود که تخم گیاه نباید کوبیده شود بلکه معمولا در کیسه کتانی بسته‌ای آن را پخته و می‌مالند تا عصاره‌اش خارج شود. مقدار خوراک از آب ۷۰ گرم و از جرم گیاه در دم‌کرده‌ها ۶۰ گرم است. ممکن است ایجاد آشفتگی کند از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک از تخم آنکه قوی‌تر است ۸ گرم است.

دکتر شلیمر در مورد خواص کشوث به نقل از تحفه می‌نویسد که عصاره آن مخلوط با سکنجبین برای رفع اختلالات صفرا در بیماری زرد یرقان بسیار مؤثر است و تخم آن مدّر و قاعده‌آور است و به صورت ضماد برای کاهش درد مفاصل «۱» بسیار مؤثر است.
نسخه‌ای برای تهیه شربت کشوث که برای تقویت معده و تسکین درد مفاصل و استسقا مفید است و رفع انسداد کبد کند: پوست ریشه کاسنی ۱۵۰ گرم، پوست ریشه رازیانه ۱۰۰ گرم، تخم کاسنی ۱۰۰ گرم، پوست ریشه کرفس ۵۰ گرم، تخم رازیانه ۵۰ گرم، تخم کشوث ۲۵ گرم.

مجموع داروهای فوق را به استثنای تخم کشوث نیم‌کوفته کرده در ۱۵۰۰ گرم آب سه شبانه‌روز می‌خیسانند و بعد جوشانیده و سپس تخم کشوث را در کیسه کتانی بسته‌ای ریخته در محلول جوش آمده می‌اندازند تا ۲.۱ جوش بزند پس از آن مجموع را صاف کرده با ۴ کیلوگرم شکر سرخ قوام می‌آورند و هربار ۷۰.۳۵ گرم از آن را می‌خورند.
نسخه دیگری از شربت کشوث: پوست ریشه کاسنی ۳۵ گرم، ریشه رازیانه ۳۵ گرم، تخم کاسنی ۲۵ گرم، تخم خیار ۲۵ گرم، مغز تخم خربزه ۲۵ گرم، مغز تخم گرمک ۲۵ گرم، رازیانه یا انیسون ۲۵ گرم، تخم کشوث ۲۵ گرم. کلیه مواد فوق به استثنای تخم کشوث را با آب بجوشانند و تخم کشوث را در کتان بسته‌ای در دیگ اندازند ۲.۱ جوش بخورد پس از آن آن را مالیده و صاف نموده با ۳۵۰ گرم شکر سرخ و ۲۰۰ گرم سرکه، مجموع را بجوشانند تا قوام آید و هربار ۶۰.۴۰ گرم بنوشند.

(۱). sitirhtrA
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۳۹۹

3. سس گونه. L aeaporue atucsuC
این سس را به فرانسوی etucsuc ednarG گویند. گیاهی است یکساله شبیه سایر سسها. این سس معمولا به گیاهان شاهدانه، گزنه، رازک، بید، نعنا و… حمله می‌کند و در ایران در مازندران و در گرگان در کتول روی گیاه sucubmaS و در خراسان دیده می‌شود. نام مترادف آن. huaB. C rojam. C است.
خواص آن تقریبا کم‌وبیش شبیه سایر سس‌ها می‌باشد.
از نظر اطلاع به ذکر تعدادی از سسهای مختلف که در ایران می‌رویند و نوع گیاهانی که مورد حمله قرار می‌گیرند به‌طور مختصر مبادرت می‌شود:
۱. . maL sisnenihc atucsuC. این‌گونه در بلوچستان در منطقه شاه خدابخش دیده می‌شود و به گیاه ریش‌بز حمله می‌کند. از نظر خواص شبیه افتیمون و گونه. bxoR axelfer. C می‌باشد.
۲. . htoR anilayh atucsuC. این سس در بلوچستان می‌روید و به گیاهان جنس تاج‌خروسی «۱»، فلفل آبی و خارخسک «۲» حمله می‌کند. در هند جوشانده این گیاه را برای رفع درد سینه می‌خورند.
۳. . nserF acibara atucsuC. این سس در همدان دیده می‌شود و انگل عدس است.
۴. . ehiehW munilipe atucsuC. این سس در بختیاری اصفهان دیده می‌شود و انگل کتان است.
۵. . hcuA acinolybab atucsuC. این سس در غرب ایران دیده می‌شود و انگل درخت aicacA و گیاه فلفل بری- اثلق sutsac sunga xetiV می‌باشد.
۶. . neT arolfinalP atucsuC. که مترادف آن. mlegnE iironet rav arolfinalp. C می‌باشد. این‌گونه در بوشهر و آبادان و در یزد (ده‌بالا) و در غرب در تفرش و در دامنه‌های البرز بین دماوند و دریاچه تالار روی گیاهان جنس آویشن و هوفاریقون «۱» و واریته‌ای از آن به نام atamixorppa rav arolfinalp. C در کرج و ارسباران و اطراف تبریز روی بعضی از فرفیونها و در همدان و تهران روی افسنطینها «۲»، در دامنه‌های البرز، کندوان و پل زنگوله به گیاهان شیرپنیر «۳» و گیاهان جنس سیزاب نهری «۴» حمله می‌کند.
(۱). suhtnaramA
(۲). sulubirT
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۴۰۰

7. سه گونه دیگر را اخیرا گیاه‌شناسان ایرانی مشاهده کرده‌اند و آقای موسی ایرانشهر، گیاه‌شناس ایران گزارش علمی در بروشور گیاه‌شناسی در فوریه سال ۱۹۸۳ منتشر کرده است که در زیر ذکر می‌شود:
الف) طبق مشاهدات آقای ایرانشهر گونه. kcnuy sirtsepmac atucsuC در آذربایجان بین مرند و ماکو در ارتفاعات هزار متری انگل گیاه ترنجبین «۵» است و همین گیاه را آقای مظاهری در ورامین انگل مو و در مازندران (در مرکز بررسی‌های مرکبات در شهسوار) انگل مرکبات و در گرگان در قلعه محمود انگل گیاهان muidoponehC و munogyloP تشخیص داده است.
این گیاه بومی تکزاس است و از آنجا به سایر مناطق عالم از جمله اروپا، ایران، ترکیه و شوروی سابق وارد شده است.
ب). egB anainnamhel atucsuC را آقای ایرانشهر و زرگانی در خراسان در ۲۵ کیلومتری کلات نادری در ارتفاعات ۷۰۰ متری مشاهده کرده‌اند.
ج). kcnuY iithcenkssuah atucsuC را آقای دیشینگر گیاه‌شناس اطریشی در لرستان در ۶۰ کیلومتری شرق خرم‌آباد در ارتفاع ۲۰۰۰.۱۸۵۰ متری مشاهده کرده است.
خواص و کاربرد
گونه sisnenihc. C که در بلوچستان ایران می‌روید، در مناطق خاور دور مورد توجه است. در چین، ژاپن، هندوچین، کره، شبه جزیره مالایا و اندونزی از تخم، گل و رشته‌های نخی شکل شاخه‌ها استفاده می‌شود، در آب می‌جوشانند و یا در سرکه رقیق می‌خیسانند و به عنوان معرّق، تونیک  و قابض مصرف می‌کنند. این دارو به‌طور کلی به عنوان تونیک و برای معالجه ناتوانی جنسی ، نامداوم بودن ترشح ادرار یا قطره‌ قطره ادرار کردن ترشحات سوزاکی مهبل  و ترشحات سفید یا زرد از مخاط مهبل. تجویز می‌شود. عصاره رشته‌های نخی شکل پیچک های گیاه را برای التیام جراحات ناشی از ضربه‌های مکانیکی می‌خورند .

(۱). mucirepyH
(۲). aisimetrA
(۳). murev muilaG
(۴). acinoreV
(۵). igahlA
معارف گیاهی، ج۶، ص: ۴۰۱،۴۰۲