توضیحات
سعد کوفی
بيخ يا به اصطلاح فنى غده زيرزمينى گياهى است كه گونه هاى مختلف آن را به فارسى به طور كلى «جگن» مى نامند. غدّه يا ريشه متورم آن را كه در بعضى گونه ها معطّر و خوشبو و در برخى گونه ها شيرين و خوردنى است و مصرف دارويى دارد در كتب طب سنتى با نامهاى «سعد»، «سعد كوفى»، «صباح الخير»، «مشك زمين» و «حب الزلم» و نوعى از آن نيز «سعد هندى» نامبرده مى شود.
در آذربايجان آن را «تپلاق» يا «توبالاق» و در تنكابن مازندران «استكور» مى نامند. گياه را به فرانسوى Souchet و غدّه معطر آن راSouchet odorant و گونه خوردنى و مأكول آن را كه شيرين است Souchet comestible وAmande de terre گويند و به انگليسى Sedge وGalingale و به يونانى Kypeiros كه به معناى گياه باتلاقى است مى نامند و جنس گياه كه به لاتينCyperus گفته مى شود از ريشه يونانى آن گرفته شده است.
گياهى است از خانواده جگن ها Cyperaceae كه متجاوز از يكصد گونه دارد و نام علمى گونه هايى از آن عبارت است از:
۱.Cyperus longus L . كه گونه با غدّه هاى معطّر است. اينگونه كه داراى ساقه زيرزمينى خزنده و ساقه هوايى سه گوش است، بلندى آن ۱۰۰- ۴۰ سانتىمتر مى شود. در ايران در اطراف تهران، در لرستان در بيشه و اشتران كوه و خرمآباد، در شيراز و كازرون، در بلوچستان ديده مى شود. در هند نيز انتشار دارد.
۲.Cyperus esculentus L .. اين سعد را كه به عربى «حب الزلم» گويند .
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۲
به فرانسوىSouchet comestible وAmande de terre و به انگليسىGround almond ناميده مى شود. گياهى است علفى چندساله، بىكرك، بلندى ساقه آن ۵۰- ۲۰ سانتىمتر. در بعضى قسمتهاى ساقه گياه برجستگى هاى كوچك به شكل غدّه ديده مى شود. ساقه آن سه گوشه و روى سطح آن خطوط ظريف طولى وجود دارد. سنبلك هاى آن خرمايى رنگ مايل به زرد و برگها باريك و دراز است. اين گونه در هند، ايران، افريقا و امريكا انتشار دارد. در ايران در اهواز و شيراز ديده مى شود.
۳.Cyperus rotundus L .. نام محلى آن در ايران «تاپاتى» است. به فرانسوىSouchet rond و به انگليسىNutt grass گفته مى شود. گياهى است چندساله به بلندى ۴۰- ۲۰ سانتىمتر. ساقه زيرزمينى آن در قسمتهاى مختلف داراى تورمهاى غدهاى سياهرنگ به شكل تخممرغى دراز مىباشد.
ساقه آن سه گوشه است. برگها متعدد و كوچك به طول ۶- ۲ ميلىمتر. و سنبل كها به رنگ قهوهاى مايل به قرمز است. اين گياه در ايران در كرج، اطراف تهران و در شمال در مازندران، در مشرق در خراسان، در مناطق مرزى ايران و عراق و در نصيرآباد بلوچستان كه با نام محلى «كاب» شناخته مى شود و در شيراز ديده مى شود.
گونه اى از اين گياه نيز در منازل به عنوان گلدان زينتى كاشته مى شود كه در تهران آن را «علف چترى» گويند، زيرا برگهاى آن مانند چتر است و هرچند برگ از يك نقطه خارج مى شود. به انگليسى اينگونه راUmbrella grass وUmbrella Flatsedge گويند نام علمى آنCyperus alternifolius مى باشد.
گياهى است چندساله به بلندى ۹۰- ۳۰ سانتىمتر. برگهاى آن باريك دراز و علفى به رنگ سبز تيره و هرچند برگ مانند چتر از يك نقطه خارج مى شود. ساقه گياه سه گوشه است. در اواخر تابستان گلهاى آن ظاهر مى شود. اين گياه بومى مناطق نيمه حارّه است و مرتبا بايد آبيارى شود. سرماى زمستان مناطق سرد را تحمل نمى كند و بايد در داخل منزل يا گلخانه باشد.
سعد کوفی و به طور كلى انواع گونه هاى آن در نقاط بسيار مرطوب و باتلاقى مناطق گرم و معتدل دنيا مى رويند و ريشه هاى گياه بايد هميشه در آب باشد به طورى كه اغلب مردم جگنها را علف هاى هرز باتلاقها مى دانند.
تكثير سعد کوفی با كشت غده هاى آن در فروردين ماه و برداشت آن در ماه هاى آبان و آذر انجام مى شود. غده هاى معطّر آن كه سعد كوفى گفته مى شود در طب سنتى مصارف دارويى وسيعى دارد و در مورد كشت گونه هاى زينتى در گلدان، قسمتى از بوته گياه را جدا كرده و با ريشه از بوته اصلى جدا مى كنند و مستقلا مى كارند.
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۳
تركيبات شيميايى
در سعد کوفی گونهC .rotundus يك اسانس مشخص شده كه مقدار آن در حدود ۵/ ۰ درصد آن است و شامل پينن، مقدار كمى سينئول، سسكىترپن، و يك الكل جديد به نام ايزوسى پرول[۱] مى باشد. به علاوه داراى چربى است كه شامل ۷/ ۲ درصد يك ماده مومى خنثى، گليسرول[۲]، لينولنيك اسيد[۳]، لينولئيك اسيد، اولئيك اسيد، ميريستيك اسيد، و استئاريك اسيد مىباشد.
يك آلكالوئيد ناپايدار نيز در سعد وجود دارد . اسانس روغنى فرّار قسمت متورم زيرزمينى سعد کوفی گونه ياد شده خاصيت آنتى بيوتيك دارد و از رشد مايكروكوكوس پيروژنس واريته اورئوس[۴] جلوگيرى مى كند.
در گزارش ديگرى آمده است كه قسمت زير زمينى متورم سعد کوفی گونهC .rotundus داراى اسانس روغنى فرّار، نوعى پروتئيد[۵] ، نشاسته، قند و مواد رزينى و يك آلكالوئيد استافيلوكوكوس اورئوس[۶] جلوگيرى مى نمايد.
در گونهC .esculentus غده هاى متورم قسمت زيرزمينى گياه داراى در حدود ۲۸- ۲۰ درصد روغن با طعم و بوى مطبوع است و به علت چربى زيادى كه در غده هاى آن وجود دارد، آردى كه از آن تهيه مى شود ماده غذايى بسيار پرانرژى مى باشد.
خواص- كاربرد
سعد کوفی كه از ريشه گياهان ياد شده بخصوص نوع معطّر آن از ريشه گياهC .longus به دست مى آيد غده اى است به شكل و اندازه بادام يا زيتون و يا كمى بزرگتر، پوست آن سياه و داخل آن سفيد و معطّر است.
______________________________
(۱).Iso -cyperol
(۲).Glycerol
(۳).Linolenic acid
(۴).Mycrococcus pyrogenes var aureus
(۵).Resinous proteid
(۶).Staphylococcus aureus
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۴
نوعى از آنكه در بازار سعد هندى گفته مى شود مغز آن سفيد نيست و كوچكتر از نوع سعد كوفى است و شبيه زنجبيل مى باشد و اگر جويده شود زعفرانى رنگ مى شود. خاصيت نوع هندى آن اين است كه اگر به پوست بدن ماليده شود، موهاى آن قسمت مى ريزد در ايران بهترين سعد کوفی را از نظر دارويى از ريشه جگن هايى كه در فارس در كنار رودخانه ها مى رويد، به دست مى آورند، مغز آن بسيار سفيد و معطّر است.
گياه سعد کوفی معطّر
Cyperus longus
در هند قسمت زيرين متورم گونه خوراكىC .esculentus محرّك و افزايش دهنده نيروى جنسى است. و سعد معطّر حاصله از گونهC .longus داراى طعم كمى تلخ و معطّر است و در اسپانيا به عنوان محرك و مقوى معده و قاعده آور خورده مى شود. و سعد به دست آمده از ريشه گونهC .rotundus مدّر و قاعده آور و معرّق و ضد كرم شكم و محرّك است و براى اختلالات معده و تحريكات روده اى تجويز مى شود .
. در چين، ژاپن، كره و تايوان سعد کوفی حاصله از گياهC .rotandus ، به عنوان قاعده آور، مسكّن، آرامبخش، ضد اسپاسم و بندآورنده خونريزى تجويز مى شود. اين سعد براى معالجه انواع و اقسام ناراحتى هاى رحمى شامل بند آمدن بى موقع عادت ماهيانه[۷] و عادت ماهيانه با خونريزى خيلى شديد[۸] و همچنين براى رفع ناراحتى هاى زايمان مصرف مى شود.
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۵
ضمنا سعد کوفی تونيك، مقوى معده و نرم كننده سينه است و براى سوء هاضمه، نفخ، بزرگ شدن معده ، تهوع، ديسانترى ، درد شكم، سرماخوردگى، سرفه و سردرد مفيد است .
در چين علاوه بر موارد فوق سعد کوفی را در جوشانده هاى مختلف به عنوان مدّر و براى معالجه ناراحتى هاى كبد، زردى و تببر در مالاريا مصرف و آن را براى رفع ميگرن و سرگيجه نيز بسيار سودمند مى دانند و بالاخره داروى مؤثرى براى معالجه روماتيسم است . از سعد کوفی مخلوط با داروهاى ديگر براى معالجه صرع، سكسكه و رفع ترشحات سوزاكى مهبل استفاده مى شود زيرا براى تصفيه خون نيز مفيد است.
در شبه جزيره مالايا غده هاى سعد کوفی از چين وارد مى شود و از دود آنكه داخل بينى دميده مى شود براى رفع درد بينى استفاده مى شود . در اندونزى به عنوان محرّك و مقوى معده تجويز مى شود و مخلوط با گياه آب قاشق Centella asiatica كه به عنوان مدّر بسيار قوى مصرف مى شود.
جوشانده ساده آن ضد كرم شكم و قاعده آور است. در جاوه براى قطع اسهال مصرف مى شود. در فيليپين جوشانده ريشه آن را براى اسهال خونى مى خورند و در استعمال خارجى روى صورت مىريزند، براى رفع درد دندان مفيد است. سعد کوفی خشك و يا جوشانده آن را براى رفع درد معده مى خورند.
و امّا سعد كوفى از نظر طبيعت طبق رأى حكماى طب سنتى خشك و نسبتا گرم است و از نظر خواص معتقدند كه خوردن آن مدّر است يعنى ترشح ادرار را زياد مى كند و قاعده آور است .
______________________________
(۱).Amenottchea
(۲).Menorrhagia
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۶
Cyperus esculentus
سعد کوفی سنگ مثانه را خرد مى كند و دهانه عروق را باز كرده و عفونت ها را خارج مى سازد. سعد کوفی برای حافظه افزايش فهم و شعور تا حدودى مؤثر است. جهت كاهش سردرد هاى سرد، بدبويى بينى، روشن كردن و جلاى رنگ رخسار، براى خفقان، يرقان، زخم هاى معده، تقويت معده، هاضمه، اعصاب، افزايش نيروى جنسى و اشتهاى به غذا مفيد است.
سعد کوفی را با آب بساييد و در ظرف سفالى بر آتش بگذارند تا آب آن جذب شود، و هر روز ناشتا قدرى از آن را بخورند، براى تقويت معده، رفع سوزش دهانه معده كه در اثر بد هضمى غذا ايجاد شده باشد و همچنين براى رفع بدبويى دهان كه منشاء آن بدى هضم معدى باشد، مفيد است.
اگر از جوشانده سعد کوفی به صورت قطره در گوش چكانيده شود براى رفع سنگينى شنوايى مفيد است. اگر دندانها و لثه ها را با گرد آن بشويند و مالش دهند براى خوشبويى دهان و تقويت دندانها و لثه ها و سفت كردن لثهها مفيد مى باشد. اگر گرد آن را داخل صابون كنند صابون بسيار معطّر و خوشبو مى شود.
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۷
. پاشيدن گرد سعد کوفی روى زخم هاى كهنه براى رويانيدن گوشت مفيد است. اگر ۳۰ گرم سعد را در ۴۵۰ گرم سركه رقيق جوشانيده باشند خوردن آن بتدريج ظرف ۴- ۳ روز كه هربار ۳۰ گرم خورده شود براى دفع اقسام كرم معده و كرم كدو مفيد و مؤثر است.
اسراف در خوردن و يا خوردن سعد کوفی به طور مداوم مضرّ است و موجب ايجاد اختلال در خون مى شود. در اين قبيل موارد سعد را سه روز در عسل و سركه مى خيسانند و مى خورند. مقدار مصرف يا دوز آن از ۴ گرم تا ۱۰ گرم است.
معارف گياهى، ج۶، ص: ۳۵۸
[۱] .Iso -cyperol
[۲] .Glycerol
[۳] .Linolenic acid
[۴] .Mycrococcus pyrogenes var aureus
[۵] .Resinous proteid
[۶] .Staphylococcus aureus
[۷] .Amenottchea
[۸] .Menorrhagia
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.