توضیحات
پنج انگشت
در برگ آن يك روغن و ريزين است. روغن آن بى رنگ و در روغن بوى آن گياه ظاهر است خاكستر از آن ۷. ۷۵% حاصل شده است. در ميوه آن يك اسيد به شكل ريزين است يك ماده كه اسيد است بطور آستژبحيتت و ميوهاى خشك كرده آن داراى ۶. ۸% خاكستر استvitex agnus castus linn اين نوع پنج انگشت را اطباى مسلمين به نام عربى آن اثلق و به نام فارسى آن پنج انگشت و به نام رومى آنvitex استعمال كرده اند.
ميوه آن به نام حب الفقد و به نام هندى آن تخم سنهابو بيان كرده اند. آن را حل كننده باز كننده سدهاى دماغ و جگر و مفيد در بزرگ شدن طحال، سوزش و استسقاء مفيد دانسته اند. آن را عرب نيز ذو خمسة الاوراق يعنى داراى پنج برگ و در مصر آن را كف مريم يعنى دست مريم مىگويند. زمان قديم اين گياه را هديه (اله) مى دادند. نيز در قرن اوسط آن را فلفل راهبين مى گفتند.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج۱، ص: ۵۸۲
تخم آن يك ماده تلخ به نامcastine دارد و مقدار زياد اسيد آزاد[۱]free مىكند.
vitex agus castus l. v. integra medic, v. latifolia mill
انگليسى:
agnus castus, tree of chastity, chast tree, monk, s peepper tree
فرانسه:
agneau chast, petit poivre, poivre sauvage, gattelier
آلمانى:
pfefferbaum, keusshbaummullen, abrahamstrauch, spfaffer
ايتاليائى:albero del pepe ,vitice ,pepe dei monaci
فارسى: پنج انگشت، فلفل، فلفل برى. عربى: شجرة ابراهيم.
از كليه قسمتهاى اين گياه بخصوص ميوه آن بويى شبيه بوى فلفل استشمام مى شود كه باعث نامگذارى گياه به نام فلفل شده است.
هندى: سنهالو، نيسيندا. vitex negundo linn, vitex trifolia linnدو نوع فوق را كتاب سانسكرت به نام نرگندى، سندهووارا، سيفاليكا، سويتابشيى بيان نموده است . كه يك قسم از آن داراى گل زرد مايل به نيلگون به نام سويتاپشپى و قسم دوم داراى گل نيلگون به نام پوشاپام ليكا مى باشد .
اهل تاميل گويند كه يك نوع از اين ها مذكر و قسم دوم مؤنث است و به اين سبب هر دو قسم را با هم در نسخه ها استعمال مى كنند. پنج انگشت را به عربى فنگشت، اثلق، شجرة ابراهيم، حشيشة الرهبان، ذو خمسة اوراق، ذو خمسة اصابع، ذو خمسة جنحه نامند و به يونانى: اغنيس و بسريانى: ليفس و به لاتينى: ويطس و به فرنگى: اسكى نان تو و به فارسى: درخت مريم و به هندى: سنبهالو و در افغانى: مروندطى گويند.
فارسى: درخت مريم، پنجنكشت. يونانى: اخنيس، بناويطوس. سريانى: ينفس، عربهرا. سانسكرت اندراتكا، اندرسرس، نرگندى، سند هو وار (يك قسم آن).
قسم دوم: نيلكا، نيل نيرگندى، نيل سنددداد. هندى: سنهالو، سمهالو.
انگليسى:five leaved chaste tree
لاتينى:vitex tirfolia ,vitex nigundu ,vitex arobora
تخم آن را در عربى حب الفقد، حب الطاهر، حب النسل، عين السراطين. نيز در فارسى: فلفل كوهى و دل آشوب مى گويند.
در جنگلها و باغها روئيده مى شود. هر ساقه تعداد پنج تا برگ دارد. برگ آن از بالا نيگلون و از طرف داخل سفيد است. اقسام زيادى دارد. ميوه و برگ انواعى از آن سفيد رنگ هستند و بيشتر ميوه آن زعفرانى رنگ هست.[۲]
پنج انگشت گياهى استagnus كه برگ آن مانند برگ شاهدانه است و بوته آن در كنار رودها رويد، ذو خمسة اصابع، ذو خمسة اوراق، دل آشوب، پنجنگشت. تخم آن را حب الفقد خوانند.[۳]
پنج انگشت خزنده داريم به فارسى قديم در كتب طب سنتى با نام بنعلافلن كه گياهى است كوچك خزنده چند ساله علفى گسترده روى زمين.برگ پنج انگشت سبز، گل آن سرخ و سفيد و تخم آن سياه رنگ است.مزاج آن: گرم و خشك در درجه دوم است. اين دارو سردرد مى آورد و مصلح آن كتيرا و صمغ عربى مى باشد.
تركيبات شيميايى:
بررسي هاى شيميائى جديدى كه به طور دقيق مواد موجود در اعضاى اين گياه را نشان دهد بر روى آن به عمل نيامده است. تمام قسمت هاى اين درختچه در نواحى مختلف ايران به فلفل نيز موسوم است ولى نبايد با فلفل سياه كه گياهى به نامpiper nigrum از تيرهpiperaceae است اشتباه شود.
گياه داراى نوعى اسانس مخصوص است كه مركب از سينئول و احتمالا سابى نن(۱)- لاثانى لغات الادويه، ص ۱۴۶.
(۲)- فرهنگ معين، ج ۱، ص ۸۱۷.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج۱، ص: ۵۸۴ sabinene
پىنن pinene و سزكوئىترين مىباشد. ميوه اش داراى معادل ۴۷/ ۰% از اين اسانس است.malet در سال ۱۹۰۸ تاننوزيدهائى كه از مواد رنگى به حساب مى آيد به نامهاى وى تكسينvitexine و وى تكسينينvitexinine از آن به دست آورد.
خواص: ميوه اين گياه سابقا تحت نامsemen agne casti به عنوان تسكين دهنده قواى شهوانى مصرف مىگرديده است .
مصرف دم كرده ۱۰% سرشاخه گلدار اين گياه را به عنوان ضد تشنج در اختلالات عصبىpsycho nevrose و غيره توصيه نموده است. براى ميوهاش اثر نيرو دهنده، اشتهاآور، مدر، بادشكن و حتى مخدر قائلاند.
دكترbontius مادهvitex negundo را نوشته است و گفته كه اين ماده مدر حيض و مسكن دردها مى باشد و حمام (غسل) به وسيله اين گياه براى امراض كمبود فشامن و امراض مجهول مى باشد . آقاى دكتر و محققfleming آن را از گياهان و سبزي هاى سودمند شناخته است. براى استعمال، اين را به طريقه خاص براى ضماد درست مى كنند.
برگهاى تازه را در يك ديگ سنگى مى پزند، بعد آن را بر روى ورم و درد مىبندند، روزى ۳ يا ۴ مرتبه عوض مى كنند تا ورم و درد زائل شود.نيز به قول بعضى از برگ آن توشك درست كرده بر آن مى خوابند كه سردى سر و درد سر را مفيد است دكتر هوdr hove در سال ۱۷۸۷ بيان كرده كه هندي ها در بمبئى آن را گياه ضماد و كماد مى گويند عصاره برگ آن را با جعده (بهنگره) مخلوط با ريحان و نانخواه (زنيان) براى مرض روماتيسم استعمال مى كنند.
عصاره آن به جرعه ۶ گرم با روغن خوراكى و فلفل سياه نيز در روماتيسم داده مى شود و در بزرگ شدن طحال ۲۴ گرم از عصاره آن با ۲۴ گرم بول گاو هر روز صبح استعمال مى كنند و در تب، سرماخوردگى، روماتيسم زياد استعمال مى شود.
محقق روزبرگrosburgh گفته است كه در بعضى مواقع زنان هندى از آن براى حمام يا براى غسل كردن زائيده در روز بعد از زايمان استفاده مى كنند. در كتاب قديم «نرگندى» نوعى از پنجنگشت را مقوى دماغ، قابض، تلخ و نافع قولنج، اورام، روماتيسم، كرم شكم، بد هضمى، بلغم، دمل و جذام نوشته است. برگ آن در پيچيدگى استخوان، ضربه، ورم خصيه، خون ريزى زير پوست به صورت ضماد استعمال مى شود.
بيخ آن مقوى، تببر، خارج كننده بلغم و ميوه آن مقوى اعصاب و دماغ و مدر حيض توصيف شده است. اطباى مسلمين آن را استعمال مى كنند و به نام تخم سنهالو مى نامند و اين نوع راvitex agnus castus در هند از خارج وارد مى كنند.
محققramphius به نامlagondium ذكر كرده و مى گويد كه برگ آن حبوبات و لباسها را از كرم و حشرات محفوظ مى گذارد. زنهاى ژاپنى نوعى عصاره از آن درست مى كنند كه بادشكن و مدر حيض مى باشد در هند برگ آن را داخل ورق كتابها مى گذارند كه ورق را از كرم خوردگى محفوظ مى دارد.
تخم پنج انگشت را به عربى: حب الفقد و حب الطاهر گويند. اين تخم مثل فلفل سياه و از آن كوچكتر است بعضى از آن سفيد و بعضى ديگر سياه اند مزاج آن گرم دو درجه و خشك دو درجه است آن محلل، ملطف، ضعيف كننده، قابض، بادشكن خشك كننده منى و ضعيف كننده باه است. براى ورم طحال با سكنجبين مى خورند و خيسانده در سركه نيم گرم ضماد مى كنند.
براى ضعيف كردن قوه باه با سركه مى خورند و جوشانده آن را مى دهند گفته اند كه مدر حيض و بول هم است شير را زياد مى كند لكن منى را خشك مى كند. در جريان زياد منى سفوف فنجنگشت نسخه معروف آن است.[۴]
اين گياه در عين حال خنك و قابض و تببر مى باشد. جوشانده آن محلل و ضد سم است. عصاره و برگ آن براى يرقان و خونريزىهاى داخلى بسيار مفيد است.براى التيام و جراحتها و بواسير نافع است براى قطع اسهال و درد كبد، ريه و زخم رودها و درد مفاصل و سياتيك نافع است.
فلفل بيابانى درختچه اى است زيبا، گلهاى زيبايى دارد، ميوهاش آبدار است و سخت، با دوام و قابض مىباشد. به هضم غذا كمك مىكند دماغ و كيسه صفرا و معده را باز مىنمايد و براى سردرد مفيد است. براى معالجه جنون، بواسير گرفتگى طحال و ورم رحم تجويز شده است. براى يائسگى پيش رس ضماد ميوه و برگ آن جهت درد سر و بواسير نافع است. جوشانده آن جهت ورم زخم مقعد و مرهم آن با روغن و برگ مو جهت ورم بيضه مفيد است. ضد سوزاك مى باشد.[۵]
پنج انگشت به عنوان تسكين دهنده قواى شهوانى مصرف مىگرديده است.
اشتهاآور، مدر، بادشكن، اثر ضد كرم، رشد موى سر و حافظه را تقويت مىكند، خلطآور و تببر، قابض مقوى معده، ضد كرم و تقويت كننده پياز موى سر، جهت رفع درد دندان و در درمان روماتيسم مورد استفاده قرار مىگيرد.[۶]
تخم آن مفتح سده دماغى و كبدى و طحال نافع خفقان سرد، خشك كننده منى و نافع جميع علل سوداوى و گاز گرفتگى سگ ديوانه است. گويند چون برگ آن تا سى روز بنوشند صرع و جنون را نفع بخشد و سرمه با عصاره آن ديد را قوى گرداند.
مزمزه و غرغره با آب پخته آن مسكن درد حلق و نافع زخم دهان و خشونت حلق است. خوراك و ضماد عصاره برگ آن نافع يرقان است. چون يك درم تخم آن بخورند شير را زياد و منى را كم كند و چون با سركه سه روز بخورند قطع منى و شهوت جماع كند. نيز خوابيدن بر روى برگ آن و خوراك تخم آن قطع نعوظ كلا نمايد و چون زير زن بخور آن نمايند شهوت جماع زن را ساكن نمايد .
(۱)- معارف گياهى، ج ۴، ص ۱۰۵.
(۲)- زبان خوراكيها، ص ۴۸.
(۳)- گياهان دارويى، ج ۲، ص ۵۵۵.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج۱، ص: ۵۸۷
نشستن در آب پخته برگ پنج انگشت نافع درد رحم و ورم رحم و مقعد مى باشد. گيلانى گويد: كه آن نافع جرب سوداوى است. خوراك يك درم آن جهت گزيدگى مار و عقرب و ماليدنش براى كل گزيدگى ها مفيد مى باشد.
مضر جماع و كليه است و مصلحش صمغ عربى است و بهتر است كه حتما با مصلح استعمال شود. تخم آن مضر سر است و مصلحش بنفشه مىباشد.
بدل آن به وزنش شاهدانه است مقدار خوراك آن از نيم تا دو درم است.[۷]
لطيف كننده گدازنده، باز كننده و با كمى قبوضيت است رنگ و رو را صفا دهد ضماد تخم آن با روغن سختى بيضه را از بين ببرد.[۸]
بدل آن: شاه دانه است. براى امراض رحمآ طحال و بواسير مفيد است. مقدار خوراك تا حد ۴ گرم، درد سر از ورم و رطوبت را دور مىكند سدههاى دماغ و جگر را دفع مىكند. ورم طحال و رحم را دور مىكند. خفقان، جنون، بواسير را مفيد است. شاخه آن با غناى صحرايى مدر حيض است. برگ آن گرم كرده بر روى ورم سدد بستن ورم را حل مى كند.[۹]
برگ آن مشابه برگ انار است كه از طرف بالا سبز و از طرف زير سبز مايل به سفيد است. بر هر ساق تعداد پنج برگ به شكل پنجه دست انسان مىشود. از آن بوى تندى مىآيد. گل آن سفيد مايل به سرخى و نيلى است. تخم آن در نوعى سفيد و در نوع ديگر سياه مانند فلفل سياه و لكن كمى از آن كوچكتر مى باشد.
چكاندن آب آن در چشم مقوى ديد است. نيز مزمزه با آن نافع درد حلق، ورم و زخم دهان مىباشد. آبزن آن در ورم رحم، ورم خصيتين، ورم مقعد استعمال مى شود. برگ آن را پخته بر قولنج بادى، ورم رحم و ورم هاى سخت ضماد مى كنند.
برگ را با روغن سوزنده مرهم درست كرده بر زخم هاى متعفن مى گذارند. تعفن را دور كرده زخم را خشك مى كند.
نفع خاص:
باز كننده سدهاى طحال و جگر، به صورت داخلى برگ آن استعمال نمىشود.
(۱)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۳۴۵۳۴۳.
(۲)- قانون در طب، ج ۲، ص ۹۸.
(۳)- بستان المفردات، ص ۱۷۱.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج۱، ص: ۵۸۸
محل رويش:
درختچهاى است زيبا به ارتفاع ۵/ ۱ تا ۲ متر و بومى نواحى مركزى آسيا كه امروزه بر اثر پرورش زياد انتشار فراوان در نقاط جنوبى اروپا مانند منطقه مديترانه و نواحى ديگر پيدا كرده است.
نواحى مختلف البرز، تهران كرج، خراسان، خرمشهر، بيشه، كازرون، بندر عباس، خليج فارس، قم.[۱۰]
ضرر آن:
سردردآور و مضر كليه است.
______________________________
(۱)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج ۲، ص ۵۵۵.
دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج۱، ص: ۵۸۹
[۱] ( ۱)- فارماكو گرافيا، ج ۱۱، ص ۷۳.
[۲] ( ۱)- لاثانى لغات الادويه، ص ۱۴۶.
[۳] ( ۲)- فرهنگ معين، ج ۱، ص ۸۱۷.
[۴] ( ۱)- معارف گياهى، ج ۴، ص ۱۰۵.
[۵] ( ۲)- زبان خوراكيها، ص ۴۸.
[۶] ( ۳)- گياهان دارويى، ج ۲، ص ۵۵۵.
[۷] ( ۱)- محيط اعظم، ج ۱، ص ۳۴۵۳۴۳.
[۸] ( ۲)- قانون در طب، ج ۲، ص ۹۸.
[۹] ( ۳)- بستان المفردات، ص ۱۷۱.
[۱۰] ( ۱)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج ۲، ص ۵۵۵.
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.