اسطوخودوس شامی

توضیحات

* اسطوخودوس‏

از جابر بن حيان چنين آمده است: اسطوخودوس گياهى است از تيره نعناعيان با بويى معطر و برگ آن مثل برگ سعتر است.

اسطوخودوس را به نام علمى‏LAVANDULA STOECHAS نوشته‏ اند. اين گياه را به صورت بخور، خوردنى و ماليدنى به كار مى‏ برند.

اسطوخودوس نافع: رعشه، فلج، امراض سينه، جگر و مغز، فراموشى، كُندذهنى، رطوبت زايد مغز، سردى معده، بواسير، ضعف اشتها، عفونت، سدد، بلغم سوداوى، صرع، درد مفاصل، استسقاء، سكته سطحى، قولنج عصبى، آسم، نزله و خونريزى مى‏باشد. در صنعت عطر سازى از اسانس آن استفاده مى‏ شود.

(1)- دستور بريتانى، ص 615.

(2)- معارف گياهى، ج 6، ص 485.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏1، ص: 168

اسانس اسطوخودوس داراى: ليناليل استا، ژرانيول، لينالول، ليمونن، سزگويى ترپن، سينئول، استراسيد بوتيريك و والريك مى ‏باشد. مقدار خوراك از 3 تا 7 گرم است.

اسطوخودوس بيشتر در در دامنه كوهها روييده و در سواحل درياى مديترانه، آسياى صغير و ممالك عربى ديده مى‏ شود.

اسطوخودوس گياهى از تيره نعناعيان و يكى از گياهان معطر و طبى است. داراى گلهاى كوچك با خوشه‏اى آبى، قرمز سير يا بنفش و ارتفاعش در حدود 30 تا 60 سانتى‏متر است.[1]

اسطوخودوس شامل گلهاى خشك شده گياه لاواندولا افى‏سينال مى‏ باشد.[2]

گياهى است بوته مانند، پُرپشت و داراى ساقه‏ هاى متعدد و چهارگوش، به ارتفاع 30 تا 60 سانتى‏متر كه در جنگل هاى غير انبوه، تپه‏ هاى خشك و دامنه ‏هاى كم ارتفاع و سواحل درياها مى‏ رويد و زمين هاى سيليسى را نيز بهتر مى‏ پسندد. از خصوصيات آن اين است كه برگهاى باريك و دراز با لبه برگشته و پوشيده از كركهاى پنبه‏اى در هر دو سطح پهنك دارد و اين خود بهترين وسيله تشخيص آن از گونه ‏هاى مجاور است. در فروردين تا خرداد پديد مى ‏آيد، رنگ ارغوانى تيره دارد.

ميوه اين گياه 4 فندقه‏اى است و هر يك از آنها نيز پس از رسيدن، شكل بيضوى و رنگ قهوه‏اى شفاف پيدا مى ‏كند.

قسمت مورد استفاده اين گياه، سرشاخه ‏هاى برگدار و گلدار آن است كه از آنها علاوه بر مصارف درمانى، اسانس‏گيرى به عمل مى ‏آيد.

اسانس اسطوخودوس بوى كافورى شبيه بوى بومادران دارد. وزن مخصوص آن بين 930/ 0 تا 950/ 0 است.[3]

مضر صفراوى مزاجها است و مصلحش آب ليمو، كتيرا و سكنجبين است.[4] مضر عضله‏ هاى بدن است و مصلحش تخم كاشم (زوفره) است.[5]

اسم:

اسطوخودوس را به لاتينى:LAVANDULA STOECHAS

______________________________
(1)- فرهنگ معين، ج 1، ص 262.

(2)- فارماگنوزى، دكتر آئينه چى، ص 380.

(3)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

(4)- المفردات، ص 80.

(5)- الابنيه، ص 19.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏1، ص: 169

به انگليسى:FRENCH LAVANDER ,TOPPED LAVANDER

به فرانسه:

1. DARABIE, DE SRECHAS ARABIQVE, LAVANDE SRECHA

به آلمانى:FRENDER LAVENDEL

به ايتاليايى:LAVANDA ,SRECADE STECADI MONTE ,STECA

و به عربى: اسطوخودوس، ضرم و شاه اسپرم رومى مى ‏گويند.[6]

نيز آن را به عربى: آنس الارواح، ممسك الارواح، ضرم و خزامى و به گل آن زهر اسفرم مى‏ گويند. به سريانى: سجادس، به تنكابنى: تروم، به هندى: وهارو گويند.

در پرتقال اسطوخودوس را به نام‏ALFAZEMA وALFAJAN مى ‏شناسند. و در اسپانيا به نام‏ROMERO SANTO يعنى گل مقدس معروف است.[7]

اين گياه را به عربى خرم نامند و از خانواده‏LABIATAE بيان شده است.[8] ابن سينا آن را استادس يا استى قوس گفته است.[9]

روايت:

معاويه بن عمار قال: قال ابو عبد الله عليه السلام لا باس ان تشم الاذخر و القيصوم و الخزائى و الشيح و اشباهه و انت محرم. يعنى مانعى ندارد محرم اذخر، بومادران، خزامه، درمنه و مشابه آنها را بو كند.[10]

جابر بن حيان گفته است: غاريقون و اسطوخودوس و بلسان و صبر مقوى مغز است.

مزاج:

مزاج آن گرم در درجه اول و خشك در درجه دوم است.[11]

تركيب شيميايى:

اسانس اسطوخودوس را به وسيله تقطير سرشاخه‏ هاى گلدار تازه گياه با بخار آب بدست مى ‏آورند.

خواص:

اسطوخودوس نافع صرع، لقوه، فلج، استسقاء، ورم جگر، فراموشى و انسداد رگها است. اگر با عاقرقرحا و سكنجبين داده شود نافع صرع، اگر با صبر داده‏ شود نافع رعشه و اختلاج و اگر با فلفل سياه و گشنيز داده شود نافع ميگرن «درد شقيقه» است.[12]

______________________________
(1)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

(2)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 92.

(3)- لسان العرب، ص 115.

(4)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

(5)- وسايل الشيعه، ج 5، ص 101.

(6)- المفردات، ص 80.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏1، ص: 170

ضماد آن بر روى سر، دافع فراموشى و معجون آن نافع ناشنوايى و ضعف چشم است.[13] مغز را از رطوبات اضافى پاك مى‏كند، نافع سردى معده، بواسير، سودا و رعشه است.[14]

مقوى مغز، بادشكن و خارج كننده مواد بلغمى و صفراوى از سينه و مغز است. از گل آن شربتى به نام‏STOECHAS COMPOSE تهيه مى‏ شود. آب و روغن اسطوخودوس نافع زخم ها است و باعث جلوگيرى از خونريزى مى‏ شود.[15]

نافع درد پهلو و سينه است. كرم شكم را مى ‏كشد، پوست را صاف و سودا را از مغز خارج مى‏ كند.[16]

بخور و خوراك آب اسطوخودوس همراه با اوكاليپتوس، نافع مرض زكام سرد است و از اسطوخودوس روغنى به نام‏FALSE OIL OF SPIKE به دست مى ‏آيد كه بدل روغن سيانيك است.[17]

خوراك:

خوراك اسطوخودوس از 3 تا 7 گرم است.[18]

محل رويش:

در هند، كوههاى افغانستان، شهر غزنين،[19] سواحل درياى مديترانه، آسياى صغير و ممالك عربى مى‏ رويد.[20]

محل رويش آن مكانهاى نمناك در صحرا و كوهها است.[21] اين گياه در زمينهاى آهكى نواحى كوهستانى بهتر رشد مى‏ كند و در ايران نمى‏ رويد.[22] در دامنه‏ هاى كوهها روييده مى‏ شود.[23] در حوالى درياى سفيد مى ‏رويد.[24]

______________________________
(1)- همان.

(2)- بستان المفردات، ص 51.

(3)- مخزن المفردات، ص 29.

(4)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

(5)- الابنيه، ص 19.

(6)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

(7)- مخزن المفردات، ص 29.

(8)- صيدنه، ص 55.

(9)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

(10). محيط اعظم، ج 1، ص 150

(11) گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

(12) لاثانى لغات الادويه، ص 14.

(13) لسان العرب، ص 115.

دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى، ج‏1، ص: 171

نسخه:

شركت داروسازى همدرد در نسخه‏ هاى ذيل از اسطوخودوس استفاده كرده است:

1 اطريفل اسطوخودوس 2 ترياق فاروق 3 شربت احمد شاهى 4 شربت اسطوخودوس 5 شربت مسهل 6 عرق فولاد 7 قرص مليّن 8 معجون خدر 9 معجون زبيب 10 معجون مروح الارواح 11 معجون نسيان.

در تمام اين نسخه‏ ها، با ادويه مناسب و با در نظر گرفتن وضعيت مريض در بسيارى از امراض بشرح ذيل تجويز مى گردد:

1 اين دوا مغز را از مواد اضافى پاك و معده و روده‏ ها را تقويت مى‏ كند. مليّن است و در نزله دائمى مفيد و استعمال مداوم آن موى انسان را هميشه يكنواخت نگاه مى‏دارد.

2 در امراض فلج، رعشه، صرع، امراض بلغمى و عصبى مفيد است و قلب و مغز را تقويت مى ‏كند.

3 براى مرض ماليخوليا استعمال مى‏ شود.

4 رطوبت مغز را خارج و فراموشى را برطرف مى‏كند.

5 اسهال مى‏آورد و ماده بلغمى و سودايى به وسيله آن خارج مى‏گردد، مقوى جسم و اعصاب، هضم كننده و به وجود آورنده خون تازه است.

6 در بواسير بادى و خونى مفيد است و معده را از فضولات پاك مى‏كند.

7 در نزله، آشوب چشم، گوش و بينى و براى رفع يبوست تجويز مى ‏گردد.

8 براى تخدير و تسكين دردها استفاده مى ‏شود.

9 يبوست را برطرف مى ‏نمايد و براى صرع مفيد است.

10 حرارت غريزى را زياد مى ‏كند، ضعف عمومى را دور و قوت باه را زياد مى ‏نمايد، قلب، جگر و مغز را قوت مى ‏دهد و براى حافظه نيز مفيد است.

11 براى رفع فراموشى مفيد است و بچه‏هاى كُندذهن را تقويت مى‏نمايد.

[1]  ( 1)-فرهنگ معين، ج 1، ص 262.

[2] ( 2)- فارماگنوزى، دكتر آئينه چى، ص 380.

[3] ( 3)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

[4] ( 4)- المفردات، ص 80.

[5] ( 5)- الابنيه، ص 19.

[6] ( 1)- گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

[7] ( 2)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 92.

[8] ( 3)- لسان العرب، ص 115.

[9] ( 4)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

[10] ( 5)- وسايل الشيعه، ج 5، ص 101.

[11] ( 6)- المفردات، ص 80.

[12] ( 1)- همان.

[13] ( 2)- بستان المفردات، ص 51.

[14] ( 3)- مخزن المفردات، ص 29.

[15] ( 4)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

[16] ( 5)- الابنيه، ص 19.

[17] ( 6)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

[18] ( 7)- مخزن المفردات، ص 29.

[19] ( 8)- صيدنه، ص 55.

[20] ( 9)- فارماكوگرافيا، ج 3، ص 93.

[21] ( 10). محيط اعظم، ج 1، ص 150

[22] ( 11) گياهان دارويى، دكتر زرگرى، ج 2، ص 582.

[23] ( 12) لاثانى لغات الادويه، ص 14.

[24] ( 13) لسان العرب، ص 115.